Boceto e información cá que se realizou a novela curtaSOÑOS E HISTORIAS DE BREOGÁN
BREO DE GÓMEZ
(Breogán Gómez- Giráldez Pérez)
Novela ganadora do II Premio Peninsular de Novela Curta Wenceslao Fernández Florez/ 2002
COMENTARIOS
Remato agora de lle dar volta ó folio final dos que utilizou para o desemvolvemento narrativo. Leínos todos con interese. Polo rítmo e polas características de estilo, bótase de ver que a breve novela evidencia a condición xuvenil do autor. Suposto este que ten o valor dunha louvanza, e non é en xeito algún unha reserva. A trama aparece tecida con naturalidade, en medios no que se concilian axeitadamente o imaxinativo co real. Os varios personaxes que a protagonizan, expresanse, actúan e síntense cada un de acordo co papel que lle corresponde. No particular, salienta a viva presencia do Xilote, ademáis dos aconteceres nos que se move Breogán. Pero, con todo, compráceme a simpática figura da aboa contadora, co seu saber das vellas tradicións. Por outra banda, fora das aventuras relfectidas na narración, é interesante tamén o debuxo do ambiente xeográfico, así como a mestura de autobiografía e imaxinación.
Francisco Fernández del Riego.
¡BIEN, BREOGÁN, BIEN! No todo es jugar a marcianitos o escribir, a lo más mensajes en los móviles. Contra la idea pesimista de que las más jóvenes generaciones tienen una relación cada vez más distante con la letra impresa están casos como el del vigués Breogán Gómez Giráldez Pérez, alumno del I.E.S. Álvaro Cnqueiro. Nuestro chavalote acaba de ganar, y no es el primer premio, el II Premio Peninsular de Novela Corta que se realizó con amplia participación. A sus 14 años, a lo largo de 50 folios apretados y con muy buena capacidad descriptiva, hace honor a la memoria y las tradiciones, lo que es esperanzador en estos tiempos en que la memoria se la trata como un trasto viejo. “Sueños e Historias de Breogán” es el título del que se ha servido este alevín vigués de las letras. Felicidades chaval.
Fernando Franco (Faro de Vigo)
“SOÑOS E HISTORIAS DE BREOGÁN
é unha novela curta con calidade suficiente como para ser publicada”.
Francisco de Pablos
El jovencísimo escritor nacido en Vigo en 1987, con orígenes de A Cañiza, Breogán Gómez Giráldez Pérez, ha logrado el Premio de Novela Corta Wenceslao Fernández Florez/2002, convocado con ámbito Peninsular, gracias a su obra “Sueños e Historias de Breogán”, que ha sido dotado con 100.000 pesetas por la Asociación Gran Vigo.
En esta novela, el joven autor, crea un protagonista con su propio nombre que trata de buscar un tesoro y respuestas en un presente recurriendo al pasado, creando un continuo epílogo, en fondo, con parte importante irreal.
Breo de Gómez, nombre con el que presentó la novela, suma este premio de 2002 a otros como: El I Concurso de Literario Interescolar Carlos Casares-modalidad cuento corto 2000, el II Premio Peninsular de Novela Corta Gran Vigo 2001 y el III Concurso Literario Interescolar Carlos Casares – modalidad poesía – 2002.
En esta novela donde se confunde lo imaginario con la realidad se ven muy sustancialmente cumplidas en los extensos o apretados comentarios que el protagonista proporciona en cada historia, o sobre cada cuento, la vida rural, las antigüas veredas, historia y patrimonio, las costumbres y leyendas que pululan por las aldeas….. En ellos se traza una no muy larga pero sí muy sustanciosa historia de cada uno de ellos, convirtiendo la Historia en historias de fuentes parentales, habitantes del rural y antecedentes antiguos, de sus andanzas anteriores y actuales que ofrecen concordancias con las largas noches de charlas y cuentos de los campesinos al abrigo del fuego de la lareira, muy importantes después de las largas jornadas de trabajo, y desatendidos hasta ahora por la mayoría de la literatura en España. Con el motivo de los cuentos y narraciones el texto abre la luz de una amplísima biografía imaginaria propia, acompañada de alguna real -como es la del Xilote- y hace crítica de un pasado político basado en la Guerra Civil. Así como recoge mil y un detalles de fuentes, narratividad, simbolismo y valores, que dan una dimensión nueva a todo este repertorio, desde su óptica juvenil.
La profusión de detalles y de citas es a veces tan importante que llega a echarse de menos mayor espacio para un desarrollo que, en cualquier caso, chocaría con los límites naturales de lo que debe ser una novela corta. La concisión y las restricciones resultan inevitables en el marco de una obra que privilegia la variedad y la representatividad sobre el detalle erudito.
Ahora nos queda la esperanza de que muy pronto nos deleite con alguna otra historia que pueda adentrarse hasta el fondo más recóndito de cada uno de esos cuentos que nos lleve a recorrer imaginariamente el pasado y presente de esos pueblos de las montañas de Galicia.
A todas estas cualidades del autor y su novela se les unen sendos comentarios, prólogos o críticas, sabios y hermosos, de Francisco Fernández del Riego y de Fernando Franco.
Enrique Gómez / 2003
Nesta novela intento mesturar a historia e as historias que me contaban meu pai, os veciños da aldea e, sobre todo, a miña avoa Luz , e a xeografía coa ficción.
A súa acción transcorre nunha aldea de montaña da Galicia interior cuns costumes e xeito de vida que tende a desaparecer
Dedícolla a meus pais, avós, ao pintor Diego de Giráldez, a don Francisco Fernández del Riego, polas preciosas verbas que me dedicou cando coincidimos na II Festa do Marisco de Alcabre -a cal nos invitaran os organizadores e fundadores: Pedro Aguayo, Tito Gómez e Tino Pires- que me deron folgos para escribir este libro, a don Francisco de Pablos, que formou parte do Xurado que me concedeu o 1º Premio de Pintura o pasado ano 2001, có cadro La Atleta Negra, e ao meu profesor de Historia e Director do IES Álvaro Cunqueiro de Vigo, don Xosé Carlos Alonso Ucha.
Breo de Gómez
Marzo 2003
Breogán Gómez Giráldez Pérez – Vigo 1987, alumno del Instituto Álvaro Cunqueiro – Vigo en 2002-, le otorgaron distintos premios literarios y pictóricos entre los que cabe destacar:
- Ganador del I Concurso Literario Interescolar Carlos Casares -modalidad cuento corto- 2000.
- Ganador del I Premio Inernacional de Pintura Joven Diego de Giráldez – 2001.
- Ganador del II Premio Peninsular de Novela Corta Gran Vigo – 2001.
- Ganador del III Concurso Literario Interescolar Carlos Casares – modalidad poesía – 2002.
- Ganador, con esta novela, del II Premio Peninsular de Novela Corta Wenceslao Fernández Florez – 2002.
- Ganador del IV Concurso Literario Interescolar Carlos Casares – modalidad poesía –2003.
- Seleccionado en 2003 para las Jornadas de Jóvenes Científicos.
SOÑOS E HISTORIAS DE BREOGÁN
Os meus oríxenes
Había unha terra misteriosa que falaba de meigas, mouros, cristiáns, serpentes encantadas nas súas covas e outros mitos que case sempre gardaban segredos e tesouros que aínda hoxe nos convidan a emprender a súa procura.
Do que eu sei por conversas ao pé da lareira, con xentes das montañas que se dedican na súa maioría ao pastoreo e á caza, é que posúen unha leda actitude infantil semellante á miña. Eses seres son con frecuencia un tanto simpáticos e en ocasións sinistros.
Esta historia, que vos vou contar, coñecina dun paisano que tiña medo contala, porque a xente da súa aldea non lla cría e a miúdo o tiñan por tolo. Para chegar á súa casa tiven que baixar por un esvaradío camiño que bordeaba unha fermosa e verde montaña, ao fondo mesmo da ladeira había un portal de pedra que acababa nunha cruz. Cruzando este, unha eira con dous hórreos -un de oito pés e outro de catro- na que andaban soltas unhas pitas -unha delas levaba detrás doce pitiños- e catro ovellas cun año branco case inmaculado que cando me viu brincou tanto que semellaba querer elevarse por encima dunhas pequenas viñas que rodeaban a eira. Ao fondo unha misteriosa casa de pedra coa porta entreaberta que deixaba ver a escuridade da vivenda onde tan só relucía o lume dunha lareira e os ollos do paisano que me convidou a entrar e a sentar nun longo banco con apoio feito con listóns de madeira de castiñeiro, relados e negrexados polo paso do tempo. A un lado da lareira un forno tipo romano onde se facía a boroa, ao outro lado un rectángulo de pedra escavado no chan cunha profundidade de un metro onde baleiraba a auga que, nunha tina, usaba para lavar os pratos e outros útiles de cociña, así como a urina que durante a noite mexaba nun penico esmaltado de branco. Este recipiente rectangular, de pedra, enchíao, segundo me contou, con frecuencia con "estrume" que entón lle servía para esterco. Mais alá unha artesa onde amasaba o pan, ao mesmo tempo, para conservar os alimentos. No teito unha armazón de varas de madeira que usaba para fumegar os chourizos. O chan era de pedra que, máis que labrada, estaba gastada polo uso continuado de moitos anos.
A miña aldea
Vivía Breogán, que así se chamaba o paisano, nunha pequena aldea que se semellaba a aquelas doutros tempos remotos. Está situada no medio do camiño que une dúas grandes cidades e ao mesmo tempo a punto de deixar de o estar posto que as novas vías de comunicación -autovía- pasarán un tanto afastadas deste territorio frixo e un tanto ancestral, aínda que a calzada segue tendo uso a pesar de que se construíu unha nova estrada que cruza a serra máis ao Norte, este vello camiño sobe de Este a Oeste entre distintas vilas que xa non existen e que en tempo foron importantes. Este territorio que, cando os calzadas eran calzadas, era parada e paso obrigado e a súa poboación se aseguraba o dominio sobre aquela parte montañosa que tiña que abranguer necesariamente a vía que engancha as zonas veciñas e ricas do redor. Pero isto acabouse e esa "cidade" tan grande para o seu tempo converteuse nunha pequenísima vila de montaña que conserva os seus corenta mil metros cadrados de superficie e xa non ten aqueles oitocentos habitantes. Unha vila destas proporcións acostumada a vivir e controlar os pasos de montaña, que tiña moito que perder e se cadra fose axudada e incitada polos veciños hacía onde viñese o aluvión, non se avén polas boas ao xugo dos novos tempos, por iso se converteron en labregos, pastores e cazadores, sendo Breogán o mais fero deles, aínda que con certa tendencia ecoloxista, sempre mataba algo máis do que necesitaba para vivir.
“Invención. Fantasía”. Alucinacións ou A Cidade
Cóntame, mentres nos acomodabamos ben no duro banco, que un día, seguindo unha peza polo camiño vello ou calzada que atallaba entre dous pequenos antigas "cidades", que máis adiante detallarei, xa desaparecidas e despois de longo tempo de persecución volveu atoparse coas pegadas e rastro daquel precioso exemplar de cervo, estas se internaban nun camiño mouro e angosto que non amedrentou ao valente Breogán. Cando levaba camiñados uns cen metros atopouse no interior dun recinto no que brotaba unha pequena fonte, un recinto poligonal, cos lados completamente rectos -isto apréciase desde o centro, onde deita a fonte- ao borde da banda norte que dá ao chan do monte érguese ata oito metros de altura, sendo polos outros lados menor, segundo o terreo aumenta de pendente, de pronto observa que en cada un dos cinco lados se abren portas que dan paso a un precioso zoo, onde o cervo ao que perseguía servía de mandadeiro para lle traer comida aos seus parceiros. Breogán, que cazaba con arco e non porque non tivese diñeiro para mercar unha escopeta ou un rifle senón polo seu fondo ecolóxico, co seu arco tensado apuntando ao corazón, fíxase nos ollos limpos e sinceros do cervo. Nese momento tomou a decisión de non matalo e potenciar ese zoo, que semellaba máxico, para procurar recuperar os bos tempos da súa vila con vistas non de paso por ter sido paso, senón turísticos para ver esa marabilla tan antiga de "cidade celta". O cervo, vendo a boa intención de Breogán, converteuse nun anano todo vestido de vermello, mesmo coa súa carapucha, como non estaba seguro de que fora efectivo o seu amor polos animais e para ver se deixaba de ser o fero cazador que ata o momento fora pensou cómo podería facer para que o Breogán cazador se convertese en amigo dos animais. Díxolle que se quería coidar o zoo lle diría onde se atopaba un tesouro que lle permitiría cubrir todos os gastos. Este atopábase nunha cova ao lado do Pío do Regueiro, gardado por unha grande serpente e un baúl onde había dous grandes tarros de veleno que de non coñecer as palabras adecuadas para o abrir se esparexería pola auga e envelenaría todo o poboado. Vendo a Breogán serio e pensativo, o anano díxolle que o pensase ben e que ao cabo dunha semana ás doce da noite, que habería lúa chea, de aceptar a proposta, viñera á fonte para lle revelar as palabras máxicas. O anano observou cos seus pícaros ollos que atinara de cheo ao erguerlle a cobiza e sobre todo a vontade de mellorar a súa aldea. Nese momento, o anano volveu a converterse en cervo.
Breogán volveu á súa casa pensando que todo fora unha alucinación e que a relación entre o cervo e o anano e a súa transformación xamais tiveron fundamento algún e que a lóxica desta historia non a atopaba por ningunha parte por moitas voltas que lle daba á cabeza. Pero entre estes pensamentos intuía a ilusión dun grande centro de atracción que servise de centro de peregrinación de nenos e maiores que servise para rehabilitar o que noutros tempos fora “cidade” próspera e ambientada. Camiñando puido observar que preto dela, na ladeira dun outeiro existe outra fortificación coñecida por A Cerquiña. Atópase exactamente encima do pequeno lugar de Deva de Abaixo e separada da Cidade polo Rego de Senande que, aínda que de pouco caudal, forma unha calada de regular profundidade. A fortificación da Cerquiña aséntase no reborde do monte coñecido pola Moraliza enfronte mesmo da Cidade -un emprazamento semellante ao de certos recintos castrexos, pero con características que a distinguen dun castro normal. O lugar está ben orientado ao Nacente e consta de dúas partes, a baixa e a elevada. A primeira, menos cha é grande; e a segunda, case cha e con restos de pedras espalladas de forma irregular. Desde esta segunda parte pode verse perfectamente o interior da Cidade, pois ademais de estar máis alta, o plano de terreo no que se atopa a segunda sofre unha certa caída cara ao Poñente. Así mesmo, as condicións naturais do terreo inflúen de maneira que dunha á outra pode falarse perfectamente sen necesidade de dar grandes voces. No recinto inferior, segundo di a xente maior, da pequena fonte, onde se colocou o anano, só brotaba a auga en inverno e pouca. A planta, como xa comentei poligonal e cos lados rectos, conforme foi camiñando púidoa apreciar e aínda mellor que desde alá mesmo, desde as outras circundantes. Os montes dos arrededores: (Monte dos Vaqueiros, A Cruz da Miniña, etc..). Tamén puido observar o foso que protexe este recinto pola parte extensa e plana: aumenta ou diminúe de ancho segundo a pendente. Un detalle significativo na fortificación é que as partes laterais do terraplén ou borda ignora a forma o relevo, como se pode ver na parte do Nacente, fronte ao monte do Carqueixal. As esquinas dos vértices teñen unha pequena lomba que divide, contra o terraplén, a continuidade do foso. Sobre esta cidade corre en boca da xente moitas lendas, di unha delas, lembrada pola aldea, que había dous sitios onde os “bos mouros” facían a feira. O primeiro, máis antigamente, dentro da Cidade, preto dunha pena na que puñan o diñeiro ao sol a secar. O segundo, despois, en Deva de Abaixo, nun sitio chamado a Feira Vella, no que había longas pedras chantadas no chan e bancos de pedra. Tamén din que había outra ponte mais achegada á Cidade que o actual. E un túnel, duns trinta chanzos, que baixaba desde o recinto interior da Cerquiña ata o río Deva.
Lendas de mouros e cidades
Unha das lendas que contan os vellos do lugar é que na zona habitou unha tribo dos oestrimnios, que foron expulsados polos celtas. A verdade é que da cultura megalítica quedan diversos restos, como complexos rupestres é complexos megalíticos con gravados. Tamén é posible que durante a Idade do Ferro a zona estivese habitada polos grovios. Daquela época quedan algúns castros. Logo da romanización as terras do concello foron enmarcadas no conventus Bracarensis e na Idade Antiga, despois do I Concilio de Braga, quedaron adscritas á diocese de Tui. É de significar que pasaron séculos e reinados hasta que en 1293 a orde de Cister constrúe a igrexa de Santa María no mosteiro da Franqueira, mosteiro que posiblemente teña na súa orixe unha ermida do século VI, da época de Martiño de Dumio. O mosteiro desapareceu como tal en 1835, tras a desamortización de Mendizábal.
O que hoxe é A Cañiza aparece documentada por primeira vez en 1583, sendo as súas primeiras edificacións canizos feitos polos veciños de Veleixe, mandados polo Señor de Borza, para atender aos gandos e cultivos da zona. Despois A Cañiza foi erixida como parroquia adxunta á de Valeixe, separándose definitivamente en 1815, pero antes, moitos anos antes, existiu A Cidade. No lugar das Grades encóntranse restos dun poboado celta que se lle coñece como A Cidade, o cal aínda non está en vías de recuperación. Trátase dunha enorme citania na que aínda hoxe pódense apreciar, entre carballos e arbustos, restos de casarellas, distinguíndose pola súa planta circular.
Outra lenda de grande interese, cóntanos que en tempos remotos de “Bos Mouros” a Cidade, habitada por estes, foi atacada polos “Cristiáns”. Na Cerquiña era onde estaban as tropas dos cristiáns e desde alá vían o que facían os mouros dentro da Cidade. Como alá non tiñan auga ao ir buscala ao rego de Senande, os mouros atacábanos, e tiveron que facer ese túnel ata o rego, pois desde a Cidade óese moi ben o que falan na Cerquiña. Os Mouros da Cidade eran moi difíciles de vencer e defendíanse a pedradas. Tamén aseguran que se teñen atopado pedras de cor de lume e que no Couto de Galos e nas Feiteiriñas hai muros feitos polos mouros da Cidade. Couto de Galos é o nome co que se coñece a elevación da serra. Neste lugar e noutros cumes, fican restos de valados utilizados probablemente como curros pastorís nos tempos ás que a aldea refire as lendas sobre os "Mouros”, e seguramente aínda moito despois. Alá en Couto de Galos, así como tamén en Monte Pedroso -é curioso que desde o cume do terraplén do ángulo Norte da Cidade esta queda dividida polo río Deba. Na parte superior deste último monte, no que tamén fican restos de curros estaban os amigos dos “Mouros da Cidade” mentres tiña lugar a loita cos “Cristiáns”. Di a lenda que desde alá se vixiaban.
Comunicacións e situación estratexica
Outra cousa importante é a facilidade de comunicación. A situación xeográfica ten unha grande importancia en canto ás comunicacións e por tanto ao trazado das calzadas dentro da Galicia Sudoccidental. A parte sur da cadea costeira desde O Candán- Testeiro ao Faro de Avión-Paradanta separa dúas zonas de extraordinario valor económico: a das Rías Baixas - Baixo Miño, e a dos Ribeiros ourensáns. Aínda hoxe, soamente catro pasos traspasan dita aliñación montañosa -Paraños, A Lamba, Beariz, A Graña e A Caniza -sendo a primeira e a última as de maior importancia. A primeira vía e máis antiga que cruzaba a zona, sen entrar exactamente na bisbarra montañosa de A Caniza, sería a que corre paralela ao Río Miño, a máis rica e poboada. Pero seguramente debido a que esta vía dá un certo rodeo e outras dificultades -máis cara de soster, pontes, barrancos ás beiras, fochancas en longos tramos contra o Río Miño, etc.- utilizárase habitualmente tamén outra máis ao norte, que correspondería ao camiño vello ou calzada que atallaba entre Tui-Ría de Vigo e Ribadavia-Ourense . Esta calzada segue tendo uso ata finais do século pasado (XIX) no que se construíu a nova estrada de Benavente a Vigo, que cruza a serra máis ao norte polo porto de Fontefría ou Couto de Galos. O vello camiño montañés subía, de Oeste a Este, por Parada e seguía por Franqueira, Folgoso, Vilariño, Randulfe, Ponte das Achas, As Achas e A Cañiza, para saír polo Burgo cara Melón, Francelos e Ribadavia. As dúas foron utilizadas ao longo da Historia, sinalándose na da Independencia que as “forzas vivas" dunha das zonas que separan a montaña canicense, neste caso a dos Ribeiros Ourensáns (Ribadavia-Ourense) tentou frear a marcha do exército francés que viña do Oeste (Vigo- Tui), tendo lugar nas dúas pontes -Mourentán e As Achas- as batallas correspondentes. É de sinalar que ao semellar polo camiño fondo da beira do río viña a infantería e polo da montaña a artillería, demostra que este último era máis curto e mellor, aínda que tamén influía a proximidade do exército portugués.
Historías de salteadores e ladróns
Na Alta Idade Media o Arciprestado que abranguía o territorio que hoxe comprende os Concellos de A Cañiza, Arbo e Crecente era coñecido por A Terra de San Martiño de Ladróns, o que ten a súa base real na situación da bisbarra que constitúe o “Salto” natural entre as dúas zonas baixas xa mencionadas anteriormente. Hai historiadores e persoas que remontan esta denominación ao Concilio de Lugo (569), cando foi sinalada co nome de Martiliana, do que derivou Martiño e que perdurou a través dos séculos; e ao situar este lugar de Martiño en terra agreste e montañosa, solitaria e áspera, entre as actuais parroquias de Valeixe e Achas, faino posible gorida e lugar de bandidos e salteadores, ladróns e foraxidos que darían nome á terra, sobre a que exercían as súas correrías, tendo nela o seu cuartel e residencia. Existe o lugar de San Martiño ao baixar de As Achas cara Parada entre o Río Deva o Río Oulo e a Capela de Pena de Francia, en lugar oculto, torto e penedoso, preto do sitio onde o río rompe o seu pendente para baixar ao tramo inferior e xa ribeirán, ao saír da montaña. Non he de estranar que antes de variar o trazado máis o Norte nestas terras houbera tres castelos fortificados que daban seguranza os viaxeiros: un no propio San Martiño, outro en Parada no Monte Castelo e outro en Luneda. No 1070, na escritura de restauración da Sede Episcopal de Tui, a Raíña dona Urraca segue chamando a estas terras co apelativo de "San Martiño de Ladróns”.
As Achas
Sobre as Achas direiche que conta a historia popular que este lugar foi cabeza de Marquesado e que nas súas terras erixíase o Castillo de San Martín de Ladrones e como che comentei antes, este debe o seu nome ao feito de estar situado entre montañas desertas e camiños solitarios e desamparados, lugares propicios para o asento de salteadores e ladróns.
No litúrxico, As Achas, é punto de saída cara ao Santuario da Franqueira na celebración da Romaría das Pascuillas. Coa Virxe da Rosario e con San Sebastián, o seu patrón, presidindo a ofrenda, fan o camiño acompañado de multitude de devotos de As Achas e da Cañiza.
Saltus Canicensis
Está claro que o paso polas montañas, que podiamos bautizar co nome de "SALTUS CANICENSIS" estivo sempre exposto a dificultades, especialmente nas épocas en que non había un poder forte (antigüidade, fin do Imperio Romano, invasión musulmana, invasión napoleónica, Carlismo, etc.). E se cadra por iso sexa casualidade o emprazamento e a fundación en tempos precisamente mouros e perigosos, dos mosteiros de Melón e A Franqueira, sobre a calzada, á entrada e á saída das montañas, nos dous lugares exactamente mellor no caso dunha emboscada, de todo o traxecto; canalizacións soleadas e boscosas a rentes mesmo da montaña alta.
Outra calzada ou camiño vello do que se lembra a xente e que, xunto co anterior, aparece no mapa do Bispado de Tui, realizado en 1766 por Don Roendo Amoedo, é o que saíndo entre A Caniza e As Achas para precisamente á beira mesmo da Cidade, pola antedita ponte romana, bordea a fortificación da Cerquiña, sobe por Couto de Galos, e pola Guía de Maceira, onde se xunta co que ven do Castro de Covelo e baixa ao Castro de Maceira. Un pouco máis enriba de Couto de Galos sae, pola porta do Touro, unha bifurcación ao Castro de Covelo, e, pouco máis abaixo, a Covelo mesmo.
Vexamos, pois, como ao longo dos tempos, alomenos nos tempos de a pé e a cabalo, a Bisbarra de San Martiño caracterizouse pola súa función de “salto”.
Lendas
Non é improbable, se non totalmente lóxico, que esta mesma función a desenvolvese en tempos anteriores (primitivos). Que fose aínda máis indispensable asegurarse o dominio sobre aquela parte montañosa que tiña que abranguer indispensablemente a vía que engancha as zonas veciñas e ricas do redor. Aquí pode estar a explicación de por qué unha “Cidade” tan grande para aquel tempo (non existe outra igual en todo o Arciprestado e zonas limítrofes) supondo que os seus termos correspondan -o que é case seguro- ás das actuais parroquias de Deva, Petán, As Achas e A Caniza, atinxiría unha superficie aproximada de corenta e cinco quilómetros cadrados, sendo as medidas do “Oppidun" de trescentos cincuenta metros en dirección Norte-Sur, e douscentos trinta metros na Este-Oeste, incluídas todas as defensas, sendo, por tanto unha das máis grandes de toda Galicia. Con unha superficie habitable sobre corenta mil metros cadrados. A súa poboación como dixen antes, roldaría os oitocentos habitantes. Unha cidade destas proporcións acostumada a vivir e controlar os pasos de montaña (lémbrese a posición de Numancia, Bergedun, a zona Cántabra de Reinosa, por pór só algúns exemplos coñecidos e sincrónicos), que tiña moito que perder e se cadra fose axudada e incitada polos veciños, como xa comentei, non se aviría polas boas ao xugo dos novos amos que esixían paso libre e submisión ao seu Imperio.
Estes, novos daquela e antigos hoxe, amos, eran con toda probabilidade, os romanos. Que ante o carácter indómito dos indíxenas, os “Mouros” das lendas -os descendentes de Breogán e devanceiros meus- tomaron a determinación de dobregalos pola forza. O campamento, ergueito para asedialos sería, polo tanto, A Cerquiña e os romanos, “Bos Cristiáns” da lenda, cousa non de todo desbotada, pois os romanos ao longo foron os “bos” (Romanos = Cristiáns) e os indíxenas -dos que falarei máis adiante-, “os malos” (pagáns = Mouros). A lenda anteriormente descrita relátanos as vicisitudes do asedio. O ataque definitivo tería lugar ao longo do lateral Oeste da muralla, especialmente no lugar coñecido hoxe por “A Porteira da Cidade”, ou sexa, a porta ou cancela do recinto exterior un pouco ao Oeste do vértice norte. Pois resulta ser o máis estragado e arruinado e está fronte á Cerquiña.
Os invasores, instalados na Cerquiña eran, pois, os romanos, e seguramente os seus auxiliares. ¿Cantos eran? As medidas que nos fixan Shulten para os pequenos campamentos das tropas auxiliares nas guerras dos Cántabros e Astures son de douscentos por douscentos vintecinco metros para unha cohors milinaria (mil homes) e cento cincuenta por cento cincuenta metros ou cen por douscentos metros para a Cohors Quinquenaria (quiñentos homes). Esta última medida dáa dito autor para as Cohors quinquenarias que supón el habitaría o pequeno campamento que está preto do mosteiro de Sobrado dos Monxes (A Coruña).
Información histórica militar dos campamentos romanos
Pero hai que pensar que estas medidas podían variar sensiblemente, pois nos campamentos que o Xeral Silva mandou construír ao redor da fortaleza xudía de Massada, preto do Mar Morto en Palestina diminúen considerablemente. Os grandes teñen exactamente cento vintesete metros por cento sesenta e seis metros e cento dezaoito por cento corenta e cinco, e albergaban a unha Lexión entre os dous (cinco mil seiscentos homes). Os pequenos setenta e cinco por setenta e cinco metros albergaban mil homes cada un, e os aínda máis pequenos de cincuenta por cincuenta metros, quiñentos homes cada un. Non é o mesmo un campamento regulamentario fortificado e permanente con pedra, que outro feito para a ocasión e para tendas. Este último pode ser moito mais reducido.
En A Cerquiña, cento cincuenta por cento cincuenta metros, collerían entre mil e dous mil homes, todos, ou en parte romanos. O estar dividida en dúas zonas pode significar: ou ben distinta calidade dos inquilinos -os de enriba romanos e os de abaixo tropas auxiliares- ou tamén, como acontece en Massada, que unha gornición permanecese por un tempo, mentres non desaparecía a inseguridade, e se calmaban os ánimos, aproveitando unha parte do campamento -a de enriba-, sendo esa a causa de aparecer ata hoxe con máis sinais de habitabilidade. Abrangue esta fortificación un rombo de noventa por noventa metros.
Desde o Couto de Galos, o Pedroso (mil setenta e cinco metros de altitude) e se cadra tamén, As Feiteiriñas (a lenda non os nomea) os veciños, fuxidos, aliados verían impotentes a destrucción da fortaleza.
Máis adiante, mudaríase a feira, de dentro da Cidade para fóra, no lugar de Deva de Abaixo, ao pé mesmo do campamento, ao Templo (Deva). O poder xa non volvería nunca ao recinto castrexo.
A néboa esparexeuse polo porto de Fontefría durante anos e séculos, pero a lembranza dos veciños -escapados- aliados non morreu de todo. Nos primeiros séculos da Reconquista, a Igrexa retocou sabiamente -santamente- a lenda, mudándoa como conviña ao tempo, os pagáns en “Mouros” e os romanos en “Cristiáns”. E así, xa sen interrupcións chegou ata nós.
Breogán dime que os relatos populares que lembra llos contaron en distintas ocasións, sobre todo nos lugares de As Grades, Sobradelo e Deva de Abaixo, os máis próximos á fortaleza.
Dándolle voltas a cachola
Andaba Breogán con estes recordos de lecturas, lendas que lle contaron e vivencias na cabeza, cando volta ao inesquecible día de caza e relátame como co arco no seu lombo tornou ao esvaradío carreiro que o levaría á súa casa, con certa precaución porque á escuridade reinante había que engadirlle unha repentina néboa que baixaba pola montaña coma un alude. Este camiño que polo día e con sol é belísimo - non exento de perigos, como o de cairse nunha “neveira”-gran furado cavado en pedra e rodeado por muros tamén de pedra onde os lugareños acumulaban e apisoaban a neve para usala como “conxelador” para o peixe que desde o porto Templario de Marín traían os comerciantes, séquitos da raíña, ….. para comerciar ou consumir no corte-, cos seus toxos e xestas que compiten cos carballos e demais arbustos autóctonos, co cheiro a vida e co canto dos paxaros e da auga, abríndose camiño entre as pedras. Este camiño en tempos pasados chamouse Camiño da Raiña, por pasar por el Dona Urraka e tamén a Reina Isabel de Portugal. Camiño verde todo o ano, sorpréndenos coa face incitante dos amarelos e os dourados en primavera e outono cando os montes florecen en todo o seu o esplendor ou na dulce morte o solpor da flor, mentres nas alturas sorpréndenos o gris dos redondeados penedos, que nos devolven á natureza, no medio de cabalos e vacas que pacen libremente. Tamén podemos encontrar no alto do camiño as pedras que podían “cambiar” o tempo se eran recolocadas por tres virxes na posición axeitada. Preto de aí encóntranse algunhas mámoas que, na súa prehistórica sepulcral morada, agochan no seu ventre segredos e recordos do pasado. Unha parte deste camiño hoxe se lle coñece polo nome de Camiños dos Mortos.
Camiñaba cautelosamente porque así o requiría o perigo do camiño aumentado pola espesa néboa, cando de repente se atopa na encrucillada da Cruz que forman os camiños das Caldas e Feirón, Cabo e Sotorraña, Breaví e San Martiño e A Ibia, mesmo cerca da antiga Casa dos Frailes, casa que habitaban os monxes en tempos en que o poder residía no Castelo de Parada e que hoxendía se chama Casa das Gaiteiras. Lembrou como estaba coidado, antigamente, o cruceiro e a pequena mesa de pedra onde depositaban os cadaleitos para facer un descanso os portadores e rezar unha oración os acompañantes cando conducían algún cadáver cara o Campo Santo achegado ao Feirón e ao pé mesmo da agrandada actual igrexa, construída, sobre os restos dunha fermosa capela románica, con pedras do antigo castelo.
Sempre se tuvo medo a morte
Antes tomaban a fin da existencia como algo natural e sen temor, tamén se gardaba moito máis tempo o loito e afrontábanse eses momentos en veciñanza, nunha forma de terapia de grupo para superar eses últimos momentos. Esta cultura ancestral, que se está a perder, non representaba un gusto polo necrófilo senón porque dalgunha forma preparaba ao individuo e á veciñanza para superar o pánico que exerce a morte. Os velorios que servían para que a aldea estivese preparada para ese contacto coa morte, tamén servían de terapia para a familia. Con isto asegurábase un temor normal á mesma, pero non o pánico que existe en certas colectividades amplas onde non hai ese contacto. Uns veciños lavaban e vestían o defunto para colocalo na caixa, outros facían a comida que partillaban cos familiares e todos o velaban contando lendas, historias e contos. Posteriormente había o acompañamento a pé ata a despedida na súa tumba. Hoxe a xente xa non falece na súa casa, na súa cama, lévanos a morrer aos hospitais, xa non hai contacto coa morte, xa non hai respecto pola morte, hai terror á morte. Cando non se falaba como agora de defuntos senón de "fulaniño" que morreu, este non desaparecía porque seguía existindo na memoria dos veciños e mentres circulaban as súas historias vivía entre nós algo que poderiamos chamar a súa "alma", a súa lembranza. Pero agora ata o moribundo se aburre antes de morrer, xa non está confortado polos seus achegados, morre en soidade, sen os seus seres queridos, sen se despedir no seu leito de morte, sen dar os seus últimos consellos aos veladores. E aínda que se conserva algo deste costume nalgunhas aldeas, os velorios distan moito xa dos orixinarios. Antes eran un acto social e implicaba a xuntanza de todos os veciños, como dixen antes, e agora fano algúns familiares e amigos. E a compaña e convivencia co defunto acúrtase ao mínimo tempo. Xa non hai paradas nas encrucilladas. Xa non hai enchente fúnebre, nin brincadeiras que só fican na memoria dos nosos maiores, como o de pór un asubío na boca do defunto para que durante a noite se integrase na xuntanza dos que o velaban. Tamén se perdeu o costume de que cando morría un mozo e o portaban os seus amigos, estes, daban dous pasos á fronte e un cara atrás, que significaba que tiñan que enterralo pero que non querían.
Lembranzas de lendas
Lembra Breogán que non se vía nada na encrucillada, cando de repente ve emerxer unha forte luz na escuridade, reforzada pola néboa, e aparecen once corpos luminosos cunha especie de longas túnicas brancas, que aboiaban como á altura dun metro sobre o chan do camiño e que entre ledos risos cantaban “Breogán, somos a Santa Compaña, ven con nós á casa de cana”. Breogán reaccionou coma un lóstrego e saltando sobre as catro pedras que ficaban da mesa de pedra refuxiouse tras da cruz, case estragada polo paso do tempo, aferrándose fortemente a ela e dixo case berrando, “¡Cruz de Pedra fai que se vaia ela!” Nese momento reinou de novo a escuridade, a reconfortante escuridade e sentiu o alivio do frío húmido da néboa sobre a face inquietante, branca, pálida, do seu rostro suorento. Breogán pega un tremendo brinco e pérdese correndo na escuridade, esquivando as pedras do camiño, sen ollar para atrás chegará ao seu portal no que se atopa con Albino, un home delgado, extraordinariamente alto, case deforme por unha chepa que pacientemente carga no seu lombo, cuns enormes pés calzados cunhas "tamancas", brazos longos que movía con certa frecuencia, con cara osuda na que destacaban uns ollos brillantes e profundos, con roupas de abrigo que usa indiferentemente coa calor ou co frío e que lle están perfectamente adaptadas, posiblemente polo tempo que levan sobre ese corpo que aterrecía a primeira vista, pero que, unha vez que conversas con el, desaparecen todos os temores e aprecias un fino sentido do humor e unha grande retranca de bo galego. Contan que un día viu vir da feira a un veciño co que non se levaba ben e díxolle: “¿Como vés con ese cocho?” ao que lle contestou o veciño: “Non é un cocho que é unha cabra” e Albino lle respondeu: “¿Pero quen falou contigo?”. Breogán saudouno e Albino díxolle “¿Atopaches un vampiro? Semella que vés sen sangue”. Breogán contoulle o seu encontro co anano e coa Santa Compaña. Albino ficou pensativo, non sabía o que responder, ao tempo que non quería enterrar os soños, nin tomar parte na decisión e boa vontade de Breogán por erguer este histórico poboado e polo seu repentino agarimo polos animais, ollou a néboa que cubría a cruz do portal e a pedra de armas e só acertou a dicir: “En certa ocasión e nun día de néboa coma hoxe vin emerxer un fermoso barco cara min e non tiven valor de embarcar, por iso só che podo dicir que espilas a mente posto que os pés non os tes atados e polo que me dis son lixeiros e che quitan de apuros”. Logo, e sen mediar máis palabras, o sempre sorprendente Albino, deu media volta e meteuse no túnel da escuridade ata que se perdeu de vista. Breogán pensativo penetrou na súa vivenda e púxose a acender o reconfortante lume.
Ségueme contando Breogán que case todos aqueles devanceiros cos que tivo ocasión de falar crían que procedían dunha tribo cuxo rei tiña o seu mesmo nome, Breogán, que á súa vez tivo numerosos fillos, algúns deles famosos en Irlanda e mesmo en Grecia de onde crían que procedía a tribo. Tamén me conta que construíu, Breogán, a cidade de Brigantia (A Coruña) e a primitiva Torre de Hércules -posteriormente foi reconstruída polo arquitecto lusitano Cayo Servio Lupa como monumento dedicado a Marte- e que, cando morreu Breogán, o seu neto Golamh que tornara de Exipto despois de estar en Grecia cos Escitas, reuniu á aldea de Breogán que se espallara e ocultara para se refuxiar dos seus inimigos, aos que derrotou, chamándolle desde ese momento Golamh o destructor. Sen embargo este puido reinar pouco tempo e á súa morte reinou o seu tío Ith e os seus fillos.
Entre estes relatos deunos a noite e Breogán convidoume a cear e durmir na súa casa. Noite que se converteu en varios días, a min interesábanme os seus relatos e a el a miña compaña. Ao día seguinte, un día chuvioso, e despois de almorzar unha cunca de leite de ovella ben quente con "Bica" - un pan de millo acabado de facer e cocido contra unha pedra vertical colocada ao fondo da lareira - Breogán seguiume relatando os seus recordos. Era como un libro aberto, falábame de todo.
A Cañiza
No seu municipio hai parroquias, antes eran freiguesías autónomas, máis antigas que a da Cañiza, a pesar de ser a titular da capitalidade do municipio en extensión é a máis pequena e recente de todas as que integran a vila, tendo en conta que ata 1790 só eran uns montes e prados que, segundo din, pertencían aos señorios de Borza-Valeixe e zonas limítrofes, coñecidos como As Canizas onde concretamente no barrio da Calzada asentáronse os primeiros poboadores aproveitando a calzada romana e as chozas feitas de canizos, a partir de entón converteuse en barrio anexo de Sta. Cristina de Valeixe. Máis tarde a poboación da Cañiza pediu a autonomía parroquial, que conseguiu no ano 1815 formando o seu núcleo de poboación arredor da estrada de Vigo-Logroño, hoxe rúa Progreso, onde se construíu a súa Igrexa Parroquial en 1884, consta esta de tres naves que lle achegan gran monumentalidade e adornada cunha fermosa torre que puido ver a luz en 1902, cuxo campanario é obra do prolífero canteiro Xosé Martínez Cabrita, autor, ao mesmo tempo da torre da igrexa da súa parroquia, Petán, do remate escultórico da fachada do Xulgado e de numerosos cruceiros que poñen en valor a localidade. No ano 1903 anexionáronse a esta parroquia os barrios de Leboriz e a Botica, barrios que pertencían á parroquia das Achas. Tamén se uniu a zona alta do Cacharado que pertencía á parroquia de Oroso.
A Franqueira
Claro que se falamos de templos relixiosos, no concello da Cañiza encontramos un dos santuarios máis fermosos, o da Franqueira, que foi construído sobre os restos dun antigo mosteiro cirstenciense onde se asenta a ermida que acolle a imaxe da Virxe.
Lenda da aparición
Conta a tradición, aínda que sen fixar datas, que unha anciá que acustumaba apacentar os seus rebaños nun outeiro daqueles montes, que desde entón recibe o nome de “O Coto dá Vella”, unha noite cando se dispuña a recoller o seu rabaño, viuse sorprendida por un vivo resplandor que iluminó a parte máis escabrosa de monte. No medio desta aura e entre un grupo de penedos, que algúns catalogan como un antigo dolmen, e malezas, se lle apareceu unha Imaxe da Virxe María.
Parece increible, pero contan as lendas que os responsables de decidir o lugar en que se asentaría o santuario da Virxe da Franqueira foron dous bois que, tras a discusión dos veciños de dúas parroquias por acoller o templo e ante a desigualdade do terreo onde se apareceu a Virxe, que facía imposible toda construción, como solución ao agravio, os habitantes das aldeas decidiron tomar a imaxe e subila a un carro conducido por bois. Estes camiñarían cos ollos vendados ata deterse nun lugar determinado, o que ocuparía o templo. Despois de varias voltas sobre un terreo abrupto encontraron un terreo máis chairo onde finalmente, o carro detívose ao lado dunha fonte, no sitio que antano ocuparon as ruínas dun antigo mosteiro cirstenciense e alí construíuse o que hoxe é un fermoso templo con elementos arquitectónicos e artísticos destacados dentro, onde destaca sobre todo a parte dianteira do templo, lugar en que se sitúan os elementos máis antigos. Entre eles, a cúpula que cobre o altar maior. Nela poden contemplarse as imaxes de catro santos cistercienses elaborados en madeira e que son restos do antigo retablo. Detrás do altar maior, encóntrase a imaxe tallada, esculpida en pedra galega de granito, gótica con trazas románicas, da nosa Señora da Franqueira. O pavillón que a acolle está situado sobre unha base tamén construída con restos do antigo retablo; e unha portada gótica con reminiscencias románicas. Dentro das arquivoltas, poden verse gravadas figuras de anxos, ben tocando algún instrumento, ben orando. Outra preciosa imaxe, esta vez recreando a escena da adoración dos Reis Magos pode contemplarse no tímpano. Xunto a eles, a Virxe sostén sobre os seus xeonllos ao Neno.
Dime Breogán que a mellor data para visitar o templo quizais sexa cando se celebra a romaría da Franqueira, que xunto As Pascuillas, consolidouse como unha das tradicións litúrxicas de maior relevancia de Galicia, aínda que merece a pena descubrir este fermoso lugar en calquera época do ano, porque ademais do templo, a paisaxe que o rodea deixaranos sen respiración. Na romaría pódese gozar dunha tradición que se remonta a tempos inmemoriais, a Virxe sae do Santuario no seu carro procesional tirado por unha parella de bois. No seu percorrido se para a presenciar as antiquísimas danzas de Stª. María da Franqueira, danzas ancestrais executadas por 4 parellas de mozos do lugar que con música axustada a reverencias e rituais de séculos pasados somérxense en relixosidade e, a continuación, a representación da loita entre o príncipe moro e un devoto cristián. A orixe desta práctica remóntase a un dos milagres máis coñecidos atribuídos á Virxe da Franqueira: A liberación dun cristián preso en Arxel, o cal se encomendó á Virxe sendo salvado misteriosamente. Tamén é de significar que ademais a Virxe da Franqueira posúe o cargo de Alcaldesa Honoraria da Villa da Cañiza desde o ano 1957.
Tamén me dixo que: Lembro perfectamente cando o meu pai e a miña avoa me contaban con frecuencia; cando era pequeno e non o digo porque medrase moito, pois continúo tendo unha estatura máis ben curta, se non cando era neno; aqueles relatos da súa infancia e como describían os personaxes que pululaban por estas aldeas. Teño que dicir que aquelas “historias” me chegaron a interesar e emocionar máis que os poucos contos que escoitaba nas noites de inverno sobre o lobo.....
Relatos da miña avoa
Relatábame a miña avoa, que cando naceu meu pai facía un frío que pelaba, estaban os camiños cubertos de neve, claro que non había polo que estrañarse, era o mes de febreiro e para este mes xa hai un refrán galego que di “febreiriño curto, cos teus días 28, se durases máis 4 non ficaba can nin gato”, dicía a miña avoa: "Lembro que me entraron uns dores fortes no bar, porque eu estiven a traballar ata última hora. O teu avó estaba ausente e como as dores aumentaban, crucei o camiño -a casa onde naceu meu pai ficaba mesmo enfronte- e ao chegar a casa deiteime e chamei a miña nai que cando viu como estaba foi a chamar á comadroa. Cando chegou, eu xa parira, apañouno en brazos, bañouno e, ao acabar, tróuxoo ao meu lado. Vino longo e delgado, medía 50 cm e pesaba 3 Kg Eu sempre fun moi forte, dicía a miña avoa, “todos os fillos os tiven na casa e sen axuda” -a miña avoa tivo catro fillos-. A miña avoa, casada a idade madura, formaba parte dunha familia de dez irmáns, dos cales dous morreron de pequenos, e foi criada pola Sra. Lola, persoa que era como da familia e madriña da miña avoa, que traballaba para o meu bisavó limpando os callos e as patas das reses que el mataba e despachaba na carnicería; á parte, a Sra. Lola, posuía un bar onde a miña avoa desde pequena, despois do colexio, colaboraba nas tarefas propias destes negocios. Asistía sempre ao colexio, naqueles tempos a sociedade rural non o consideraba imprescindible, pero o meu bisavó era dos poucos que pensaban que a mellor herdanza que se lle pode deixar a un fillo é a cultura e por iso algúns dos meus tíos avós conseguiron acabar a carreira de mestre e os que non a conseguiron acabar tiveron unha instrucción elevada para os tempos que corrían.
Cando a miña avoa se fixo unha mociña, a miúdo acudía ao baile da sociedade, unha agrupación cultural -das que hoxe chaman de tempo libre- que tiñan os veciños para pasar os poucos momentos de lecer dos que dispuñan, despois das súas duras xornadas na agricultura, a caza e o pastoreo. Cando organizaban bailes para a mocidade sentíase feliz, divertíase “sanamente” como ela dicía. E foi alá onde un día de Noitevella coñeceu ao meu avó, viuno tan guapo e elegantemente vestido co seu uniforme de oficial da Mariña, que se namorou del. O meu avó era moi elegante e moi alto -medía un metro noventa e dous centímetros, tiña un corpo atlético e uns ombros moi anchos, como persoa era moi respectado pola súa conducta e seriedade.
O segundo fillo que tivo a miña avó, cando naceu era gordiño -naceu no mesmo cuarto que o meu pai -e “viña cheíño de graxa”, contábame a miña avoa que o atendeu a mesma comadroa, “semellaba albino”. Meu pai estaba encantado con el, non tiña celos, pero como meu pai era tan traste, e iso que só tiña tres aniños, tiñan que ter moito coidado con el, non porque fose facer dano de mala fe, senón porque o avó de meu pai tíñao moi consentido e dicía que ao seu neto que non o tocase ninguén. Xa podía romper o que fose que el se ría e non consentía que alguén lle dixese nada, tíñao feito un animal e podía mancar ao seu irmanciño. Nunha ocasión antollóuselle apañar unha libra de chocolate, que sempre tiña gardada no alzadeiro -onde estaban colocadas as louzas caras- e, lembra a avoa, que cando o comía púñase todo sucio pola cara e mans. Aquel día a miña bisavoa e a miña avoa dixéronlle ao bisavó que ía romper a louza, que era dun bo cristal, -hai que pensar que naquel tempo o ter unha louza deste tipo era un luxo- pois o bisavó non lle fixo caso e rompeu a bendita louza (as xerras, os vasos..., todo) e o bisavó, ¿sabes o que lles dixo?: “polo menos o neno xa sabe facer algunha cousa”.
A infancia de meu pai desenvolveuse toda coa familia de miña avoa, con algúns deles, posto que un irmán da miña avoa foise de carniceiro para outro concello e alá casou. Outro levoullo un tío para Arxentina, casou alá, tivo un fillo e non volveu máis. Outro marchou a Brasil. Outra para Venezuela e casou cun veciño que tamén andaba por aquelas terras. Outra para León onde casou e morreu. E outro para Santiago. Por algúns deles -os últimos que marcharon- xa maiores, o meu bisavó tivo que pagar a moitas persoas para que os deixasen libres e non os matasen en tempos da Guerra Civil española. O da Guerra Civil nesta aldea foi devastador. Os falanxistas “pasearon” a moita xente, sobre todo mocidade, estudiantes, mestres e outras excelentes persoas que aínda hoxe, e por iso, están na memoria da vila. Hai algúns que, aínda que non os mataron, recibiron innumerables paseos e malleiras, un deles un empregado do Concello ao que ían buscar pola noite, batíanlle e maltrataban e pola mañá o deixaban medio morto, tirado, á porta da súa casa.
Relatos do meu pai
Meu pai dicíame de meu bisavó: “Semella que aínda o vexo, coa súa cara redonda, colorada, coa súa boina, co seu eterno sorriso ... Levábame todos os días á porta do Concello, un edificio todo de pedra que está situado no centro da vila, fronte por fronte estaba a casa da tataravoa Concepción e o tataravó “Papá Piña” que foi director da banda de música. A tataravoa era unha velliña baixiña, cuns ollos negros grandes e brillantes e un sorriso onde destacaban uns dentes branquísimos que conservou ata o final. Sentabámonos nun dos bancos de pedra que están unidos á parede do Concello, cruzaba a rúa e nun bar que había na casa que lindaba coa do tataravó “Papá Piña” e que se chamaba bar Ameixeira, mercábame noces e así pasabamos o tempo, el abríndoas e eu coméndoas. Outras veces levábame ao "Campo", un campo inmenso cunha fermosa carballeira, e no que había galpóns e cortes repletas de animais, tiña pitas, parrulos, pavos, cabalos, burros, vacas, ... Lembro que me contaba que “O Burro” e a vaca “A Chata”, naceron o mesmo día que miña mai, a túa avoa. Aquel burro era moi intelixente, dicíalle o teu bisavó, meu avó: “Pollino, vai ao matadoiro” e aló ía el só. Enrique, o meu tío avó, cargábao coa carne -tiña moita forza, transportaba media vaca- e viña só de volta á carnicería, ao chegar, chamaba dando uns golpiños -coa pata- na porta e meu avó descargábao; claro que en compensación lle daba unha espiga de millo que tanto lle gustaba. De novo cargábao con comida e dicíalle: “Vai levala aos xornaleiros ao Campo” e aló ía levala aos que a cotío traballaban nas labores agrarias e de acomodo dos animais. A nai do "Burro”, a "Burra", era velliña pero moi agarimosa e estaba dispensada dos traballos de carga, era como un xoguete para nós os nenos, dabámoslle de comer, montabámola algunhas veces e paseabámola polo campo.
Tamén me contaba meu pai que: “Os cabalos tiñan os seus nomes, un chamábase o "Careta" e outra a "Egua" e o fillo desta "O Rubio" que meu avó me regalou. Montaba nel e era manso e precioso. Tamén tiñamos cans, a "Princesa” que era unha cadela de caza, o "Café" tamén de caza, o "Crin" que era o can que gardaba o campo e o "León" que estaba na casa, na carnicería. Estaba sempre deitado embaixo dun grande banco onde os clientes anciáns sentaban esperando ser atendidos. Este can era grande, semellaba un lobo, e cando o avó non estaba na carnicería e chegaba alguén, ladraba unha soa vez para avisalo e seguía inmóbil, a non ser que o cliente lle "botase" man a algunha peza de carne; nese caso o "León" erguíase e púñalle as patas dianteiras no peito, ensinando os dentes e gruñindo e non o deixaba mover ata que chegase o avó e lle dixese: "Déixao e deita, León”.
O meu can Sultán
Se cadra debido á miña convivencia cos cans, inventara un mundo. Cando era pequeniño e ía ao colexio se algún compañeiro se metía comigo dicíalle que era amigo do Rei da aldea dos cans, onde vivían grande cantidade e tiñan por rei a "Sultán" un enorme can que se, o chamaba, presentaríase a calquera hora acompañado dunha manda de cans para me defender e posiblemente levarían o neno que se metese comigo.
Xenerosidade do meu bisavó
Seguíame contando o meu pai que o seu avó “sempre estaba disposto a axudar ás persoas necesitadas, por iso lembro moitos personaxes daquela época de neno que ían buscar carne á súa carnicería.
O Lari-Lare
“O Lari-Lare”, que era nativo de Ponteareas, andaba sempre descalzo, cunha vara moi longa e un saco ao ombro, sempre dicía “Larí-Lare" por iso se lle coñecía con ese nome, vivía tirado na rúa, en calquera sitio, ata o día que apareceu morto baixo a ponte do río Deva na Parroquia das Achas.
Xamorrascarás
O "Xamorrascarás" era un home dunha parroquia dos arredores da Caniza que volvera, tolo, de Bos Aires e sempre dicía: "O mundo, che, é un teatro e nós os actores" e continuaba dicindo: “Xa mo rascarás, cando teñas tempo rapas”, este home morreu na "levada do vento", na estrada que une A Caniza con Valeixe.
O Louzán
"O Louzán", que era un home alto, que andaba pedindo a pesar de ser rico en propiedades, posuía moitos montes repletos de piñeiros, era de Albeos, unha pequena parroquia, e a miúdo acudía a ver ao meu avó para que lle dese carne e ósos para facer o caldo.
A Pepa dos Perigos
"A Pepa dos Perigos" unha muller que vestía cunhas saias negras moi longas e comía case sempre patacas cocidas coa pele, púñaas nun barreño grande de barro e íaas pelando e comendo sentada ao sol na súa porta.
O chisco e a nai
"O chisco" e a nai, estes eran de Frieira, dedicábanse ao contrabando e, cada vez que se achegaba a Garda Civil, berregaban entre eles, insultábanse, facían unha verdadeira obra de teatro para que pensaran que estaban tolos e así ían despistándoos. Dicía algunha xente da aldea que o pai do "Chisco" compartía fillos con distintas mulleres, que era un "picaflor", que non era mal home pero que se deixaba levar por calquera saia, a nai vivía soa co seu fillo, que foi concibido durante algún feliz encontro con ese home, do cal non se coñece ben o seu nome, posto que non pertencía á mesma parroquia.
A señora Teresa e o seu fillo Horacio
"A señora Teresa e o seu fillo Horacio" andaban pedindo, eran moi pobres. Horacio tiña daquela máis ou menos 15 anos e cando tiña fame, dicíalle á nai: "Puta, senta aí e quita esa pelica -teta- para fóra que quero chuchar". A pesar dos seus anos aínda non atinxira o sentido da vergoña, para se dar conta dalgunhas cousas que facía, aínda que semelle raro, a nai e el adorábanse, o que non impedía as rifas cando a fame apertaba. Sempre levaban unhas bolsas cheas de farrapos e un formiguexo na barriga - como dicía súa nai cando a fame o aflixía.
O Arturiño
"O Arturiño” era cego e epiléptico, alto e moi elegante, a nai, a “Carmiña” traballaba de xornaleira para meu avó, que sempre lle mandaba comida para o seu fillo. Dicían do Arturiño que era sabio, que acertaba o que ía pasar e que vivía constantemente na rúa -súa nai que traballa no noso campo saía cedo de casa e chagaba tarde-. A verdade é que como se lavaba pouco a cara, non se observaba ben se era cego, a non ser polo costume que tiña de camiñar coas mans estendidas cara diante, e se te fixabas nos pés, porque os arrastraba un pouco e daba golpiños coas pedras que atopaba polo camiño.
O apoucado Amador de Pereiras
“O Amador de Pereiras" era alto e parvo, andaba pedindo e ao meu avó unhas veces chamáballe “Paulino” e outras “Varisto”. Cando alguén se metía con el dicía: “Xa verás voullo dicir a Paulino que che vai dar unhas varexadas". Tiña unha irmá chamada María que lle quitaba todo o que el conseguía pedindo. Contaban que nunca asistiu á escola, na súa casa non o consideraban necesario para el, preferían que coidase o gando, cando era neno, e axudase nas labores do campo compartíndoas con pedir e así seguiu toda a súa vida.
Historia do Xilote
Relátame Breogán que houbo crimens famosos na bisbarra e que según as informacións de época e as diligencias da Garda Civil, o deo Xilote foi un deles.
O Xilote era natural e veciño da parroquia de Santiago de Parada, a súa casa era nas Poldras, número 111, onde tiña a propiedade dunha casa de planta baixa compartida coa súa irmán, duns 60 metros cadrados e con terrenos o Norte e camiño o Sur, mesmo entre a de Rosa Fernández o Este e a de Manuel Domínguez o Oeste, pero vivía na casa de María Antonia Pérez, na Cruz, número 95 (Os números, daquela, dos camiños empezaban a contar desde a concello, ou sexa desde o norte, desde O Cabo, e polo que se ve este camiño do Cabo estaba ven poboado hasta As Poldras). Cultivaba as leiras pertencentes a esa casa, da súa primeira muller, e algunhas de seu que lle quedaban nas Poldras e As Caldas (destas últimas a meirande parte eran de María Antonia e lindaban cás de Isolina Rocha Pérez –que vivía nas Caldas, número 104, e emigrou a América donde fican os seus descendentes- e as de Marcelino Vázquez). O Xilote, un home con bigote, sempre con sombreiro ou pucha e aínda que non moi alto, con certa elegancia e amante do bo viño. Era o terror das mulleres da parroquia de Parada. Home de toldada historia e de pouco recomendable conducta privada. Era carpinteiro e labrador. Nacera nas Poldras e tiña unha irmá chamada Redosinda que ficara na casa paterna, antes mencionada, e que co paso do tempo emigrara a América.
Estaba casado en segundas nupcias con Isaura González, veciña da parroquia de Luneda. O último matrimonio contraeuno o 9 de abril do ano de 1931.
Isaura, maltratada polo seu home -os veciños lembran que tamén a primeira muller o fora-, abandonou o seu cónxuxe aos seis meses de matrimonio, en setembro do mesmo ano, marchando a Lisboa, onde se contratou como serventa fuxindo do seu home, o Xilote, que estaba pesimamente conceptuado polos seus veciños debido á súa mala conducta.
O Xilote desapareceu o 14 de febreiro, día dos namorados, de 1932 da parroquia de Santiago de Parada, termo da Caniza.
A desaparición de Xosé Fernández foi advertida polos veciños o 15 de febreiro (1932). Os veciños que viron as portas da súa morada permanentemente pechadas mas tempo do normal decidiron formalizar a denuncia.
Nada se sabia del. Desde entón toda parroquia de Santiago de Parada estaba convencida de que fora asasinado e de que o seu cadáver fora sepultado nalgún sitio ignorado.
O Xilote vivía só e como pasaron horas e horas sen que a casa onde habitaba, (que era a da súa primeira esposa María Antonia Pérez, falecida en estrañas circunstancias -morte da que se lle acusou aínda que non se lle puido probar), se abrise, no vecindario xurdiu a natural alarma.
Cumpría descifrar a incógnita, pero, ¿quen se atrevía a forzar a porta da casa que, ao permanecer pechada, envolvíase en néboas de misterio?
Xosé Fernández Pérez “O Xilote” posuía animais de labor, ovellas e galiñas, nas varias cortes, que formaban parte integral da casa de María Antonia na que vivía. Os animais, mordidos pola fame e pola sede, comezaron a rebelarse no seu pecho. Muxidos e balidos desesperados encheron os ámbitos da aldea.
Os veciños, entón apiadados polos sufrimentos daqueles animais, decidíronse a actuar. E unha comisión trasladouse desde Santiago de Parada ata A Caniza, para denunciar o que ocorría ante o Xulgado.
Ante a denuncia, o Xuíz de Instrucción da Caniza trasladouse a Santiago de Parada.
Era indubidable que ao Xilote lle pasaba algo. Seguramente estaba morto dentro dos muros que lle serviron de casa. Imposible, de estar vivo, que non saltase do leito a demandar auxilio para si e coidado para os seus animais, despois de tantas horas transcorridas.
Chegou o Xulgado
O Xuiz entrou polo camiño compartido que ten aceso a súa vivenda, número 95, e a bodega da veciña Joaquina Márquez Fernández, número 96, abriu o portelo que da entrada os pequenos resíos do Xilote, que ten o sur -entre o camiño compartido que separa da casa da Joaquina e as paredes da súa casa-, e de alí pasaron a porta da cociña pola que se entraba a casa do Xilote, que foi franqueada.
A casa estaba baleira. Toda en orde. Pero o Xilote desaparecera como por arte de maxia.
Dos animais fixéronse cargo os veciños, uns tal Antón, os que lle permitiron seguir utilizando unha das cortes, a que queda na veira do camiño público o Oeste, e o alpentre que queda na outra veira, mentras non aparecera o Xilote ou se fixera cargo dela os heredeiros ou os que autorizara o Xuiz, e da casa e fincas que non vendera, case na súa totalidade pertencían á súa primeira esposa, ao non ter esta herdeiros directos, llas encargou o Xuíz ao veciño Ramón Pérez Lorenzo, alcalde pedáneo naquel tempo. Este e o Xuiz, co paso do tempo, pasáronllas a veciña Carmen Pérez Martínez, familiar directa de María Antonia Pérez, para que esta levantase o embargo da contribución e poidera facerse cargo delas, o mesmo pasou co capital da súa irmá Redosinda que, ausente no estranxeiro, seica lle levantou o embargo da contribución -dunha pequena parte da casa nas Poldras, indivisa cá do Xilote, e un par de veigas por As Poldras e Caldas- outro veciño, un tal Guillermo Cerqueira. E comezaron as pescudas para buscar a Xosé Fernández Pérez “O Xilote”.
Transcorridos dous meses desde que aconteceu o relatado, as pescudas efectuadas nese lapso de tempo non deran o menor resultado.
O Xilote non aparece nin se atopou a menor pegada da súa presencia na bisbarra.
Se cadra uns interrogatorios xeitosos fixesen que algúns veciños aportasen razóns ou motivos nos que basear as sospeitas que teñen de que o Xilote foi víctima dun crime.
Os veciños de Santiago de Parada non se resignan a que fique impune un feito deste calibre e están dispostos a axudar á acción da xustiza.
Os aldeáns están persuadidos de que Xosé Fernández morreu a man airada e teñen a convicción de que o autor ou autores do crime enterraron o cadáver para borrar as pegadas do delicto. As xentes non se explican como a xustiza non esgota todas as posibilidades para pór en claro o misterio en que aparece envolto o asunto.
Pero os aldeáns, debido a ese ancestral temor de “andar na xustiza” son excesivamente parcos nas súas manifestacións á Garda Civil, que continúa as pescudas para aclarar o feito, pero o hermetismo absoluto dos labregos faino complicado.
Se os campesiños dixesen aos gardas algo que entre eles din ao falar da desaparición do Xilote, a estas horas se cadra estivese o misterio aclarado.
Hai quen di que na véspera Xosé Fernández estivo na parroquia de Luneda, pertencente ao termo da Cañiza e limítrofe da de Parada. A tarde do 14 de febreiro e se cadra parte da noite pasouna o Xilote na taberna que en Luneda posúe Xosé Alonso, xogando con dous individuos, un deles veciño de dita Luneda e o outro da freguesía de Mourentán.
Carta de persoa veciña que nos merece absoluto crédito e cuxo nome non é preciso pór ao aire, dinos: "Si, cónstame por razóns obvias, que o 14 de febreiro último, domingo de piñata, o Xilote ocupouse ata as dúas da tarde en enxertar froiteiros dun veciño da Cruz, familiar da primeira muller de Xosé, …..
Ás tres da tarde o Xilote encamiñouse cara o lugar de Veiga de Chan, acompañado de "A Farrapeira", que era amante do suxeito misteriosamente desaparecido.
"A Farrapeira" estivera a esperar polo "Xilote" nun camiño que hai preto da casa na que vivía o presunto asasinado; e segundo declara unha veciña que falou con aquela, o desaparecido abandonou a casa da súa amante o citado 14 de febreiro á posta do sol, sen lle dicir qué rumbo se propoñía tomar".
Chegou a saberse de fidedigna procedencia, que a bo seguro o Xilote non camiñaba o 14 de febreiro, vestido con roupa de faena e calzando zocas, como se deixou dicir, cara a parroquia de Luneda, iso fora o día antes, e motivo de confusión de datas, cando estivo na taberna de Xosé Alonso.
E sábese máis. Sabemos que días antes de se ter eclipsado, o Xilote traballara como carpinteiro en casa do Cristovo, de onde saía con sol en rota cara a súa morada.
Neses días o Xilote daba mostras de preocupación. Semellaba temer algo. Procedía como se presentise que o ameazaba un grave risco. E tan é así que eludía o paso polos piñeirais de Paralonga, como se recease dun atraco ou de cousa peor.
Antecedentes de interese
O asinante dunha carta, veciño e home de recoñecida honorabilidade, non cre que o Xilote fose asasinado na Parroquia de Luneda, pois ninguén, en contra do que se dixo, asegura que o viu nela ou nas súas inmediacións o 14 de febreiro.
Cre mellor que seica o suposto asasinado fose atraído a determinada casa na freguesía de Parada, onde o mataron.
Entendemos, -dinos o asinante da carta- que as pescudas para dar luz a este tenebroso asunto deben iniciarse no sitio onde se supón desapareceu a presunta víctima.
E como o Xilote, segundo os indicios máis dignos de crédito, desapareceu entre os lugares de Veiga de Chan e As Poldras, o fío para desenvolver o intricado enigma hai que tomalo aí.
Traspasamos esta información ao Sr. Xuíz da Caniza, quen quizais vexa nos datos, que aquí se aportan, materia para unha actuación eficaz na obra de dar cumprida satisfacción a un numeroso continxente de veciños que non se resignan a que, por non esgotarse todos os medios de investigación que son factibles á xustiza fique impune un crime que é causa de inquedanza funda e xustificada alarma nesta Bisbarra.
Meses despois, no mes de xullo, as xestións da Garda Civil, dirixidas polo Capitán Escobar deron por resultado o achado do cadáver. O Xilote foi asasinado por unha muller.
Cando xa se cría, dado os meses transcorridos, que o suceso habería de se esvaecer nesa nube que coa complicidade do tempo forman no ambiente rural. os temores dos campesiños a "andar na Xustiza”, o Capitán da Garda Civil de Vigo, don Alfredo Escobar Hortas trasladouse, comisionado, á Bisbarra escenario do presunto crime, decidido a pór en claro o asunto.
Alá, auxiliado polo Oficial don Alfredo Velay, o Cabo don Manuel Gil Galindo -manda o posto de Teis e emprestara os seus servicios na Cañiza- e varios números, o señor Escobar realizou denodados traballos durante tres días e o maior dos éxitos coroou os seus esforzos.
A xestión da Garda Civil deu por resultado, como antes dixemos, o achado do cadáver de Xosé Fernández e a descuberta do autor – autora, pois é unha muller- do crime.
Cando o Capitán Escobar, coa forza ás súas ordes, chegou á parroquia de Santiago de Parada, escenario do crime, dirixiu as súas actuacións con miras ás "Farrapeiras".
As lerias dos veciños sinalaban diversas pistas. A maioría destas dirixíanse cara lugares moi arredados da parroquia de Parada.
De entre todas, a Garda Civil decidiuse pola pista que marcaba como autoras ás "Farrapeiras”. Un estudio de antecedentes e circunstancias, decidiu ao Capitán Escobar a seguir esta rota e o éxito inmediato sancionou os seus traballos.
A base desta pista era a certeza dunha referencia que afirmaba como o Xilote entrou o 14 de febreiro, á tarde, na casa de Consolo e Perfecta Estévez.
O Capitán Escobar practicou un rexistro na casa de Consolo Estévez (a) Farrapeira e a súa filla Perfecta, esta de 28 anos. Consolo fora querida do Xilote antes e durante o matrimonio deste con María Antonia Pérez. Desta relación din, sen que se sepa a ciencia certa, que tiveron un fillo chamado Manuel que emigrou e durante o seu segundo matrimonio con Isaura González, de Luneda, o "Xilote" cambiou de querida á nai, Consolo, pola filla, Perfecta. Fai catro anos, Xilote e Perfecta, filla da Consolo, entaboaron relacións íntimas, que continuaban. A Perfecta ten dúas fillas, unha de seis e outra de catro anos, algúns veciños, poucos, din que a última é filla do Xilote. Está solteira.
A clase de vida que facía o Xilote era causa de que todos os veciños o considerasen un suxeito francamente indesexable.
Efecto dese rexistro foi atopar, soterrado, na corte da casa, sita no lugar de Veiga de Chan, o cadáver do desaparecido.
Estaba sepultado a uns dous palmos de profundidade, no parte dos cochos, cunhas pedras a flor de terra. Descuberto o cadáver, foi relativamente fácil achar a criminal.
O hábil interrogatorio ó que foi sometida Consolo Estévez polo Capitán Escobar, fixo que dita señora se confesase autora do asasinato. Consolo declarou que deu a morte ao Xilote espetándolle un golpe na cabeza cunha eixada. Xosé faleceu.
No curso de todas estas dilixencias, Consolo daba mostras dunha serenidade arrepiante. Presenciaba a escavación con tranquilidade asombrosa. E viron, inconmovibles, como os restos da víctima saían do foxo que elas cavaran na corte.
Un detalle dará idea da serenidade da Farrapeira. Xa desenterrado o cadáver e posto no camiño, Consolo pasou varias veces sobre os restos, sen inmutarse .
O cadáver do Xilote apareceu co cranio completamente estragado e en total estado de descomposición. Sobre el estaba a chaqueta e a pucha de viseira. A chaqueta é negra cadrando coa declaración dos veciños. Non apareceron as zocas que o Xilote calzaba. Tampouco se acharon a machada que usou para partir leña nin as tesoiras que empregou nas faenas de podar.
Mentres tanto Perfecta, aproveitando os minutos en que os gardas realizaban os traballos de escavación, e co pretexto de ir dar o xantar ás súas fillas, desapareceu.
En todo o día do venres non foi vista Perfecta. Era preciso detela e o Capitán Escobar dispensou este servicio. A este efecto na madrugada do sábado dividiuse a forza da Garda Civil en varios grupos para percorrer a bisbarra.
¿Como se cometeu o crime?
En torno aos motivos do crime, ademais da versión procedente das declaracións feitas por Consolo e Perfecta Estévez -as autoras- circulaba a versión de que ao Xilote o mataron para lle roubar unhas 350 pesetas que se dicía levaba consigo, suma procedente dunhas vendas de fincas compradas para Carmen Pérez e da que só se desprendera dunha pequena parte para pagar débedas.
Pero contra a suposición de que o roubo fose móbil do crime, está o feito de que a "Farrapeira" nai, pediu emprestadas, a pouco da desaparición do Xilote 25 pesetas e ademais escribiulle ao fillo ausente en demanda de diñeiro para atender ás súas necesidades.
Como a xente lle falase ás "Farrapeiras" (nai e filla), da desaparición do Xilote, elas contestaban con evasivas.
Por fin, chegouse a convencelas de que puxesen o feito en coñecemento das autoridades; e as "Farrapeiras" non vacilaron en ir Á Cañiza, para dar parte ao Xuíz da desaparición do Xosé Fernández.
Transcorreran nove días desde o día en que se consumara o crime.
Cando Consolo e Perfecta Estévez compareceron ante o Xuíz a denunciar a desaparición do Xilote, a nai, que levaba a palabra, explicouse así: O Xilote estivera a traballar na casa dela o domingo de Piñata, de alá marchou antes da posta do sol, manifestándolles que se ía porque tiña que ventilar un asunto e que ventilado que fose tornaría para atar as viñas.
Engadiu que con anterioridade ela o disuadira de certos propósitos que o Xilote abrigaba; pero entón non o puidera conseguir.
Dixo tamén que o Xilote marchou sen lle facer ningún encargo, o que semellaba indicar que voltaría pronto; pero como os días transcorrían sen ter coñecemento del, acudía para denunciar a súa desaparición.
A última tarde do Xilote
Os veciños de Veigadechan, Xoán Álvarez Gómez e Francisco Gil Novoa, emprestaron ante o Capitán Escobar declaracións que tiveron positiva eficacia na descuberta do crime.
Dixeron que o 14 de febreiro, á tarde, viron o Xilote na morada das "Farrapeiras".
Xosé Fernández apañaba vimes preto da casa e ao pasar eles dixo ao Álvarez que lle axudase para acabar máis pronto. Álvarez negouse para non estragar unha tesoira de poda nova.
Mais tarde vírono no mesmo sitio, partindo leña.
Anoitecía e oíron que a Perfecta lle dicía ao Xilote que había que cortar unhas varas para unha parra, contestando o interfecto que se facía noite e era mellor deixalo para outro día.
Ela insistiu e o Xilote e a Perfecta marcharon a cortar as varas, de onde terían que tornar xa de noite.
Engadiron Álvarez e Xil que o Xilote vestía de negro ou de escuro.
Estas declaracións contradicíanse coas feitas xa polas “Farrapeiras”, as que aseguraban estivera o Xilote ata a noite na súa casa, que mandara buscar viño e que vestía unha chaqueta gris.
Esta contradicción nas declaracións foi o que, ao parecer, decidiu ao Capitán Escobar, a buscar o cadáver na casa das “Farrapeiras” e conseguir o éxito xa sabido.
Respecto á forma en que se cometeu o crime, temos que aternos, por non haber testemuñas, ao declarado por Consolo e Perfecta Estévez.
Das dilixencias practicadas pola Garda Civil, resalta que o asasinato do Xilote se cometeu na forma seguinte:
O 14 de febreiro, despois do traballo, o Xilote estivo como unha media hora máis na morada das "Farrapeiras".
Fíxose consumo de viño e semella ser que o Xilote pegou á Perfecta, porque esta se resistía a certas salvaxes proposicións do seu amante.
O Xilote, fracasado nos seus bárbaros propósitos, marchou da casa irritado.
Pero, á media hora, volveu. As mulleres negáronse a franquearlle a porta, temerosas del, mais o Xilote non desistía da súa pretensión de entrar.
Convencido de que non lle abrirían, Xosé Fernández decidiuse a entrar por unha xanela que dá á cociña.
Cando a escalaba e se botaba inclinado cara dentro, para irromper na vivenda, Consolo, armada cunha eixada, asestoulle un golpe na cabeza e o Xilote caeu sobre o chan da cociña, con vida e non morto. Entón Perfecta rematouno a golpes de machada.
Daquela veu a tráxica e arrepiante faena de dar sepultura ao cadáver. Esta manobra realizouna Perfecta soa, na corte, cavando a foxa coa mesma eixada que empregara Consolo para lle dar o primeiro golpe. Xa de madrugada, acabou a súa tétrica tarefa, indo deitarse .
Consolo e Perfecta non cadraron plenamente nas declaracións emprestadas. Isto fai presumir que non dixeron toda a verdade ou que algunha delas a falseou, en todo ou parte. Sexa como fose a forma en que foi morto o Xilote, o crime foi descuberto gracias ao traslado, en comisión, do Capitán Escobar e a súa equipa Á Cañiza.
Recordos dos vellos. O Camiño de Raiña
O día seguinte Breogán sigue cós seus relatos e recordos: “Esta zona de montaña, do mesmo xeito que o resto de Galicia, a súa xeografía, xa desde antano, estivo vertebrada por infinidade de camiños, carreiros e vías de comunicación, hoxe algunhas delas inténtanse recuperar ou rehabilitar grazas ao pulo e a sensibilidade de institucións como as comunidades de montes e na última década outras relacionadas co turismo rural e o que comezan chamado turismo verde, que buscando alternativas de lecer esperemos propicien que estes víarios cargados de historia, volvan ser en boa parte transitables.
Como dixemos, se a comunidade galega é terra de frondosos camiños, a bisbarra de A Paradanta non se queda á zaga. Por ser zona de interior, lugar de camiños, de tránsito desde a meseta ata o litoral, sempre contou con importantes víarias que co paso do tempo, o progreso e o advenimiento das novas infraestruturas terrestres, que esixían acurtar distancias e eliminar accidentes orográficos no seu percorrido, relegaron a estes carreiros a un segundo plano, quedando na maioría dos casos cubertos polo esquecemento.
A recuperación dalgúns tramos destes víarios deu orixe ao que hoxe coñecemos como rutas de senderismo. Estas rutas ademais de concibirse como unha alternativa máis para gozar do turismo no medio rural, convertéronse tamén nunha boa fonte de coñecemento que permite, aos lugareños e visitantes, reconciliarse co pasado e comprender mellor a idiosincrasia de cada zona. Para os foráneos, os carreiros transfórmanse pola súa parte nun escaparate de costumes, paisaxes e arquitectura popular.
A tradición oral permitiu que estas rutas non quedasen confinadas no pasado. Nalgúns casos os vieiros eran de tal prestixio e nome que os seus tramos se volveron a trazar co aval de numerosa documentación. A bisbarra de A Paradanta acolle infinidade de carreiros históricos que desgrazadamente non están recuperados. Unicamente limpáronse, ou rehabilitáronse, pequenas partes dos máis importantes, como o caso do Camiño dá Raiña polos montes de A Paradanta, ou fixéronse, ou inténtanse facer, algúns circulares por camiños secundarios. As súas orixes non son coincidentes no tempo e as circunstancias que motivaron a súa andadura tampouco, poden converxen noutros aspectos compartindo paisaxes, acubillando nas súas beiras cruceiros, muíños de auga, levadas, canastros, petos de ánimas, todos eles elementos típicos da arquitectura popular galega.
No referente ao senderismo, se en algo coinciden os seus afeccionados é en resaltar o acougo que achega o camiñar sen présas, co único obxectivo de penetrar na biodiversidade paisaxística e gozar a través da observación pausada, apreciando o detalle e o aparentemente insignificante, desinhibiendo por uns instantes ou por unhas horas dos pensamentos e problemas cotiáns. Polo tanto sérvenos, este reencontro coa natureza, para evadirse do modo de vida diaria e como terapia contra o stress.
O coñecido como “Camiño dá Raíña” é un dos máis importantes e antigos. Discorre por terras cañicenses. Por el viaxaba a Reina Doña Urraca desde terras de Castela ata o antigo e desaparecido mosteiro da Franqueira e tamén para visitar as súas propiedades en terras galegas, como o Castillo de Sobroso.
Este carreiro ou camiño real, mellor chamado strata antiqua ou antiqua vieiro, foi vía principal de comunicación desde a Idade Media ademais de converterse nunha importantísima vía comercial que servía de nexo entre os portos pesqueiros do Atlántico e as terras do interior. Tamén se utilizaba como ruta de peregrinación, como veremos máis adiante cando fale da Reina Isabel de Portugal.
A toponimia axúdanos ao trazado deste antigo vieiro por terras de A Paradanta e A Cañiza, que delimitaba claramente o monte das terras de cultivo e viñedo. Baixando da Franquiera pola ladeira do monte - consérvanse varios tramos empedrados -, segue por Portela - o topónimo “Portela” ten a súa raiz en “porto” porta, portus ou lugar de camiño obrigado onde se cobraba o portorium (imposto de orixe romana) que tamén empregou Alfonso X o Sabio, transformandoo no portazgo medieval -; Briabi, A Cruz, a ponte de Taín, sobre o río Deba, e pasando á outra beira, á súa esquerda tomaba o antigo camiño para subir a San Matiño - aquí había dúas pontes medievais: unha nas Barcias, sobre unhas antigas pesqueiras romanas ou tajamares que teñen a función de reducir a forza e erosión producida pola auga, esta era unha das técnicas empregadas polos romanos na construción das súas pontes e algunhas pesqueiras. E aínda que se aprecia reformas posteriores, vese que as cantarías son máis antigas e ben poderían ser romanos polas súas características, este no río Deba, e outro ao oeste denominado a Ponte do Porto sobre o río Oulo, desde onde partía unha importante levada -; o camiño continuaba cara a Lisoiros e Ponte das Achas, logo polas Grades e Pereiras cara a Cima de Vila e Melón.
Á dereita do Puente de Taín, con posterioridade, púxose de moda o Camiño da Reina Isabel ou “Portugués”, alá polos anos 20 do século XVI, desa forma realizouse a nova ruta, máis segura que a de San Martiño, partindo de Cima de Vila cara a Ventosa, Cruxeiras e entroncando co camiño denominado “Portugués”, en Valiexe, cara á mencionada Puente de Taín.
A tradición oral
A tradición oral conta que desde a vila mariñeira de Marín, en onde encontrábase unha das frotas navais máis poderosas da Orde dos Templarios, transportábanse os víveres a Soutomaior, Pazos de Borbén, Barciademera, A Franqueira, Melón, Carballiño, Cea e Oseira.
Un vestixio da súa importancia como vía comercial é a súa neveira da Franqueira, sita nunha ladeira do camiño preto do lugar de Os Bidueiros, peza etnográfica hoxe en día practicamente descoñecida en Galicia. Estas neveiras eran depósitos de neve, instalacións utilizadas fai séculos para almacenar capas de neve na época invernal e utilizalas no verán. Sábese que existía un auténtico comercio arredor dos pozos de neve cando transportaban peixe de Marín ou Vigo á meseta en carros. O peixe chegaba fresco grazas á rede destas neveiras situadas no camiño.
A neveira dá Franqueira era unha delas, tamén coñecida como Pozo da Neveira, de case seis metros de profundidade e localizada no Couto dá Vella, preto de onde - segundo narra a lenda, baixo unha especie de Dolmen reconvertido - encóntrase unha pequena imaxe onde apareceu a Virxe da Franqueira. Na actualidade pódese apreciar a súa estrutura grazas ao labor de mantemento levado a cabo pola Comunidade de Montes de Parada.
O Camiño dá Raíña na Cañiza
Ou Camiño dá Raíña na Cañiza, comeza no lugar del Burgo, parroquia de Oroso e finaliza na Franqueira. Tamén pode percorrerse á inversa. En todo caso, o Santuario de Ntrª. Srª. A Virxe da Franqueira é o reclamo da ruta. Situado no mesmo centro dos montes do Paradanta, atrae a peregrinos de toda Galicia. As orixes deste lugar son incertos. Os primeiros testemuños fidedignos sobre a existencia do mosteiro están datados no ano 1063. Poderíase falar longamente sobre o mosteiro e a súa orde, de feito A Franqueira foi o último mosteiro incorporado á Orde do Cister en Galicia durante a Idade Media. No ano 1835, como consecuencia das leis desamortizadoras, verá desaparecer a vida monástica. A igrexa medieval é o resultado de dúas campañas sucesivas de traballos e é a única construción eclesial erguida na súa totalidade polos cistercienses en Galicia durante a Baixa Idade Media. No interior do templo encóntrase a imaxe da Virxe, unha obra gótica datada cara ao ano 1343.
Ao longo do ano celébranse dúas romarías neste emprazamento en honor á Virxe que pola súa antigüidade, relevancia e proxección social foron declaradas pola Xunta de Galicia, festas de interese turístico da comunidade autónoma. As celebracións teñen lugar coincidindo coas estacións de primavera e verán.
Se analizamos o traxecto lévanos a pensar que o antigo Camino Real que enlazaba A Cañiza con Covelo, Mondariz, Ponteareas,..…., desde a serra do Suido, onde se dividía en dirección a Ourense ou Pontevedra, na súa maior parte seguía o itinerario dunha vía romana.
Lembranza dos maiores da zona
Segundo algúns dos maiores da zona, o Camino Real pasaba por Deva, Prado, A Graña e de aí seguia en direccion a Pontevedra, pasando por Laxe, Berducido, Gaxate, Caritel, Ponte Caldelas e Pontevedra. Así mesmo, coméntannos estes maiores que desde o Norte de Portugal chegaba outro camiño que pasando por Petan, continuaba ata Prado e alí seguindo o camiño Real ata a Graña e collía dirección a Santiago de Compostela pasando pola Fenteira (Suido) Chan de Pontella, Portela da Cruz, Pesqueiras, Cachafeiros, Codeseda, A Estrada, e de alí cara a Santiago.
Este camiño era coñecido como: Camiño de Peregrinos, viña desde o Norte de Portugal e pasando por terras de A Cañiza dirixíase case en liña recta ata Santiago de Compostela. Era utilizado principalmente por peregrinos do Norte de Portugal, tamén arrieiros e todo tipo de comerciantes.
Comentarios de outros vellos
Según comentan outros vellos das zonas de Valeixe e Parada, o Camiño da Raiña, polas terras de A Cañiza, pasaba desde o Burgo por O Barazal, A Pontiña, O Piñeiro, As Bouzas de Abaixo, As Carballeiras, As Chans, Oroso, As Carballairas dos Gómez, Paredes de Abaixo, O Bieiro, As Bouzas de Arriba, Nogueiró, Abeleira, As Coruxeiras, A Costiñeira, Sampaio, A Perdigota, A Amoreira, A Carrasqueira, Os Muiños, A Chan do Val, A Portela, A Miñoteira, As Cabadas, Castro de Abaixo, Portaleiras, O Regueiro, Bouzas, Ponte Taín – aquí entroncaba có camiño vello que baixaba de San Martiño por duas ladeiras: un que cruzaba por las Poldras das Barcias, na antiguedade, e despois na Idade Media pola Ponte Vella de Veigiñas, cara a Ibia e bordeaba o Río Deva e outro que baixaba cara a Ponte do Porto, no Cabo -, A Cruz, Briabí, Sotorraña, Novás, Ferredo, A Portela e polo monte arriba entroncaba con O Formigueiro, A Chan dos Bidueiros e dende aí A Franqueira. O da Ponte do Porto subía polo monte de fora, hoxe da comunidade de montes, Arendo, Novás, Ferredo e Portela, dende aí siguía o actual trazado da Raiña cara a Franqueira.
A nosa tese
Breogán di que: “Reforza a nosa tese, o que varios castros romanizados encóntranse próximos a esta Vía, o de A Cerquña e Cidade (A Cañiza), o de Troña, o de Castro ( Covelo), o da Guía (Maceira), Covelo, o da Guía (Piñeiro) Covelo ( Neste Castro localizaron en 1992 dúas machadas da idade de bronce unha de talón e dous anelas e a outra de cubo, cedidas ao Museo Arqueolóxico de Ponteareas)…así como varios topónimos no seu percorrido, petroglifos, fragmentos de ceramica castreña e romana, restos dun molde de fundición, fragmentos de regulas, vasillas romanas,…., o que demostra que se trata dun castro romanizado.
Isto fálanos unha vez máis da presenza romana na zona, que necesariamente utilizaba estas calzadas para o paso das súas lexións e favorecer o comercio que eran as principais razóns da construción das devanditas vías. Ben é sabido que moitos dos caminos reales seguen o trazado dunha vía romana. Convén lembrar que Galicia foi romanizada na súa maior parte, aínda que a maioría das súas calzadas foron de segunda e terceira categoría. E incluso sábese que aproveitaron camiños xa existentes e son moitos os estudosos que defenden que cando as calzadas atravesan campos de “mamoas” e outros restos arqueolóxicos, son indicio de que están construídas sobre camiños preromanos. De todas as formas é convente lembrar que nos séculos XVI e XVII non se construíron practicamente novos camiños en Galicia
Interese xacobeo do corte lusa
Falábamos antes do camiño Portugués, tamén coñecido, segundo o municipio, por outros nomes. Así, no tramo das Neves, se lle coñece por "Camiño dous Frades". Camiño histórico polo que viña a Reina Isabel de Portugal de cidades portuguesas - a peregrinación de reis e raíñas lusitanas mostraron o interese xacobeo do corte lusa emprendendo en persoa a peregrinación -, cruzando o río Miño no lugar de Barcanova en Vide e a partir de aquí, dirixirse cara ao Mosteiro da Franqueira, onde descansaba para proseguir camiño cara a Santiago de Compostela. Continuaba por parte do Camiño de Pescadores ou “Carreiro dá Moura” en Arbo e polo río Deba, a través de poldras, e pontes romanas enlazaba na ponte de Taín co “Camiño dá Raíña”, vieiro histórico, cuxo nome vénlle dado, como testemuño de ser vía de tránsito da raíña D.ª Urraca – figura non o suficientemente valorada nun mundo de predominio masculino, en que a condición feminina frecuentemente estaba lastrada polo tópico da debilidade e a dependencia do home -, desde terras de Castela ao Mosteiro da Franqueira, pasando por Oseira e Melón. Dentro do municipio da Cañiza a súa meta ou finalización encóntrase no Santuario da Franqueira.
Alguén debería pór en marcha un proceso de recuperación do primitivo camiño que percorreu a Reina Santa Isabel de Portugal, partindo de Braga por diferentes lugares de Portugal, ata chegar ao Concello das Neves, para seguir por Arbo, polo Camiño da Raiña á Franqueira, Santiago de Covelo, A Hermida, A Graña..., e finalmente, Santiago de Compostela.
Camino Fisterra
Di Breogán que antes que Santiago, os comentarios que foron pasando de boca en boca, e que aínda se conservan, falan de que a idea de peregrinación cara a terras “santas” que ían máis alá da actual capital de Galicia, máis concretamente a Fisterra, que xa estaba presente nas crenzas das vilas celtas, relacionadas coa viaxe que a diario realiza o sol, sendo este lugar da “fin da terra ”e a estreita relación co culto xacobeo a que estableceu que o Camiño de Fisterra fose unha das primeiras rutas que pisaron os “peregrinos” para viaxar a unha vella cidade pagá, por onde din que pasaron os restos do Apóstolo a fin de ser enterrados nos confíns do Occidente, transportados polos discípulos que solicitaran permiso á raíña da rexión, de nome Lupa; que os remite ao gobernador de Dugium, que ordena que se lles prepare unha emboscada e que se o mate, descuberto o plan conseguen fuxir.
A antigüidade desta ruta compróbase en citas de reis, abades e peregrinos, desde 1119 en que todos eles narran as súas peregrinacións ao final da terra, para cumprir os rituais de bañarse, queimar as roupas utilizadas durante a travesía e ver a posta de sol, que corroboran a antigüidade da ruta e o seu interese polas connotacións históricas e as súas lendas. Na actualidade, a prolongamento do Camiño ata a Costa da Morte é un ritual que seguen moitos peregrinos, que desexan chegar ata o Finis Terrae para seguir gozando da ruta e coñecer algúns das paraxes máis impresionantes da costa europea occidental.
Orixe romana
En fin, podemos concluír que, a parte dos camiños de peregrinación e dos sendeiros das raiñas, a presenza de pontes de orixe romana, castros romanizados e topónimos coa mesma orixe, avalan a tese da orixe romana destas antiquísimas vías de comunicación.
Paleolítico
Ségueme dicindo que aínda que, polo de agora, non se encontrou ningún depósito paleolítico nesta zona de A Paradanta, o posible dolmen do Couto dá Vella, A Cidade e mámoas presentes no municipio de A Cañiza fannos ver que esta zona estivo poboada desde a antigüedade.
A cultura castreña deixou na Cañiza numeroso vestixios como mostra a existencia de poboados/castros, como o das Grades un dos maiores de toda Galicia, onde os seus habitantes, expertos no traballo do ferro e da pedra, vivían da agricultura, actividade que complementaban coa caza e a pesca, non en van por alí pasa o río Senande e outros de gran importancia.
Época romana
Como comentamos este castro “sofre” o proceso de romanización que se produce de forma temperá. Coméntase que posibles vestixios arqueolóxicos mostran a existencia dunha intensa actividade comercial na zona desde o século II a. C. ata o século I d.C, século en que se establece a pax romana.
Do proceso de romanización quedan relevantes vestixios da intensa romanización do poboado castreño. As últimas ou únicas pequenas escavacións realizadas nos anos 30 do pasado século na “Cidade”, por D. Dámaso Giráldez Piña e algúns nenos do seu colexio, din que nos revelan a posible existencia entre os séculos III e VI d.C, dun importante asentamento humano, unha gran superficie habitada e con gran actividade económica. Se agora se realizasen unhas escavacións ben feitas seguramente podía encontrarse unha gran cantidade de materiais: obxectos de cerámica, vidro, metais,..., en caso de non ser expoliados seguramente poríanse ó descuberto estruturas novas, que neste momento non se ven pero que están na boca da xente da vila, que van desde muros circulares a rectilíneos, así como fogares, unha fonte e túneles, …ocos escavados na rocha base, os cales puidesen ser unha especie de silos para almacenaxe de alimentos. Incluso puidese haber, algo que construían os romanos, canalizacións escavadas na rocha base, de diferentes medidas de lonxitude e largura, así como de profundidade que, segundo expertos, suxiren que a súa función estaba relacionada coa recolleita das augas pluviais, que baixando das zonas altas do monte, podían inundar a zona poboada. Estas canalizacións impedirían que acontecese isto, ao poder ser evacuadas cara a outras zonas non problemáticas, que posiblemente non posuían construcións pétreas para a súa ocupación humana. Tamén sería normal que aparecesen estruturas de muros rectos e pavimentos ou clazadas; vivendas de planta cuadrangular, que normalmente posúen na súa zona central, unha lareira de forma rectangular delimitada por pequenas pedras cravadas de forma vertical sobre os piso da casa. Pero ademais desa época de romanización da Cidade e A Cerquiña poderíanse descubrir outros de muros curvos e rectos correspondentes a diferentes épocas. Se isto levásese a cabo, querido amigo, os mozos desta zona poderían adquirir interese polo saber e a historia colaborando en desenvolver traballos de escavación arqueolóxica, á vez de estudar os materiais que se vaian encontrando e recollendo. Permitindo que o importante “castro” da Cidade e as súas escavacións arqueolóxicas sexan tema da cultura castreña e a romanización na nosa área xeográfica.
Por desgraza, a maior parte dos cañicenses en xeral e loxicamente os investigadores actuais, coñecen moi pouco do gran depósito arqueolóxico do castro da Cidade, que polas grandes dimensións que ocupa, podemos considerar un dos máis importantes de todo o territorio galego.
Idade Media
Nun período en que a Igrexa dominaba a sociedade galega, o que hoxe é A Cañiza chegou a depender durante moitos anos do mosteiro cisterciense de Melón.
Os vestixios de igrexas románicas proban a existencia de importantes asentamentos na zona nos séculos XI, XII e XIII, en localizacións que coinciden coas actuais. Deste período destacan restos románicos dunha ermida na igrexa de Santiago de Parada.
Aínda que a zona seguía sometida ao estrito control da Igrexa e os señores feudais, comezou a recuperar poboación a partir do século XII. Sendo Achas, Parada e Valeije das máis importantes da vila.
Recordos da miña infancia. Recordo a miña avoa
A miña avoa era un libro aberto contándome toda clase de historias, contábame que o seu avó -ao que os meus irmáns lle chamaban "Papa Piña"- fora un grande trouleiro e que ás veces lles dicía a aqueles que se crían os listos da aldea, que había un animal que se cazaba pola noite e que lle chamaban "bichoparvo" que era riquísimo e que tiña unha carne moi saborosa, entón convidábaos a cazalo , levábaos pola noite, a partir das doce, a un monte e púñaos cun saco. Dicíalles: "Tendes que colocarvos a unha distancia de cen metros cada un, abrir ben o saco, entre as pernas, e berrando dicir bichoparvo ao saco que faltan tres para catro", mentres que eu vou batendo polo monte e, cando entre no saco, pechádelo ben para que non escape, ao primeiro que lle entre dá a voz aos demais. El ía un pouquiño polo monte, facendo ruído, e entón íase a casa a durmir e pola mañá cedo achegábase aos seus amigos a preguntar aos pobres "listos" -case xeados- se lles entrara algunha peza. Logo consolábaos dicindo: "Outra noite será". Pasados días dicíalles que el tivera moita sorte a noite anterior, que fora cos seus amigos ao monte e que cazaran dous exemplares moi bos, que se querían probalos que os convidaba -nalgún bar sempre dalgún amigo que se emprestaba a cociñar e á brincadeira-, a cear os bichoparvos. Despois de cear todos, cea do que el e os amigos se escusaban dicindo que eses días non podían comer carne, polo que comían algún peixe, ensináballes a cabeza dos animais que sempre eran gatos e armábase a que podedes imaxinar.
Recordo as miñas tías
Algunhas veces a miñas tías me levaban para unha fonte que está diante da casa onde nacín e que nas súas extremas tiña dúas grandes pías de pedra -5 metros de longo, 2 de acho e 1 metro e medio de alto- para que bebese o gando, esas pías eran algo así como o cordón umbilical do nacemento da Cañiza, agora xa non existen, desfixéronas e construíron no seu sitio dúas pequenísimas zonas verdes con dous bancos de pedra, e digo que eran o cordón umbilical porque A Cañiza naceu como unha aldea gandeira. As xentes de San Martiño, de Valeixe -do Señorío de Borza/Pinantes (Os Xiráldez Lago)-, de Parada de Achas –O Conde de Cervellón (Os Sarmientos)-, etc., subían os seus gandos ás ladeiras da Serra do Suído e para non ter que baixar todos os días ficaban naqueles montes, onde para resgardarse construían uns canizos -alpendres feitos con canas-. Co paso dos anos, a necesidade de unir as aldeas de Ourense coa costa -Vigo-, fixo que camiños de unión pasasen por entre eses canizos e que desen progreso a aqueles pastores que dirixiron os seus labores, tamén, a subministrar, alimentar e dar pousada aos viaxeiros que os cruzaban e aí foi onde se creou a futura Vila que tomou o nome dos canizos adoptando posteriormente o de A Caniza.
Recordos con meu avó
Tamén meu pai me volvía a falar do seu avó: “Co meu avó ía ao Campo da Feira, unha fermosa carballeira. Nos días de feira -dous ao mes- había postos con rosquiñas, subían todos os aldeáns cos seus gandos, ovos, legumes, hortalizas, etc. Nós eses días de feira iamos sempre acompañando ao avó que, despois de mercar o gando nos convidaba a comer o polbo que facían nuns enormes potes de bronce, antes mallábano cun pao gordo e logo cocíano neses potes, despois de "aterrecelo" actividade que consistía en metelo e quitalo tres veces na auga fervendo, antes de depositalo definitivamente durante media hora de cocción, a verdade é que estaba riquísimo con aquel sal groso, co seu pemento -mesturado doce e picante- e aceite a granel, un aceite espeso de oliva que botaban cunha especie de recipiente de lata acabado en punta e de forma triangular.
Outras veces iamos á Sociedade -a mesma onde a miña mai coñeceu ao meu pai-, estaba nun baixo, ao ado do quiosco de Contempla, nese quiosco o meu avó mercábame caramelos, entón entrabamos na Sociedade, lembro que estaba chea de mesas redondas de mármore branco e patas redondas de madeira pintadas de negro e cadeiras tamén de madeira, facendo xogo, pintadas de negro, tiña todo o ar dun café do século pasado; alí reuníanse as xentes da aldea para xogar ao dominó, á brisca, ás damas, ó xadrez e outros xogos. Nos entroidos e outras datas sinaladas facían grandes bailes aos que asistían a mocidade de todas as parroquias e doutros municipios, como o de Ribadavia.
O cemiterio estaba fronte á fonte do Cacharado, fonte que xa non existe, tampouco non existe o cemiterio, que desfixeron para construír un parque infantil, este era todo de pedra labrada e reixas de ferro pintadas de negro, as sepulturas, na súa maioría de mármore rodeadas de reixas e os panteóns semellaban obras de arte, verdadeiras esculturas, alá estaban enterrados todos os meus devanceiros, mesmo o meu avó e a avoa, agora trasladaron os seus restos ao novo cemiterio que construíron na estrada que vai ao Couto no lugar chamado Vieiro e fronte ao Campo de Fútbol Municipal.
O meu tío Dámaso levábame algunhas veces ata "A Cidade” que está a pasar a Rebeca - unha sociedade que fixo o Sr. Herminio, cando tornou de Brasil, e na que interviñeron como accionistas toda axente da aldea que fora socia de Sociedade-. Pois ben, pasando A Rebeca, á esquerda preto de onde fixeron o Pavillón de Deportes Municipal estaba “A Cidade”. Contábame meu tío, dunhas escavacións que fixera cun Secretario do Concello que se chamaba Zacarías que vivía como hóspede na casa da señora Neves, andaba coa súa filla Aurora. Este señor cando tiña todo programado para casar con ela, desapareceu deixando unha maleta no seu cuarto, para que non desconfiasen que se fora, chea de pantalóns vellos e pedras.
Comentarios sobre os seus días de escola
Meu pai contoume moitas cousas sobre a súa infancia: "Lembro cando fomos vivir ao Cacharado; meu pai, miña mai, meu irmán -daquela só tiña un irmán- e eu. Aínda sendo moi pequeniño baixaba todos os días visitar aos meus avós e tíos, percorría 700 metros. Despois tornaba só a casa, pasaba pola rúa Progreso, baixaba a calella do barbeiro, tomaba a rúa do Carme, saudaba á tía da miña nai -Leonisa- e ás súas curmás -Carme, Sabela e Luciña- e seguía pola empinada rúa de Vilanova ata o Cacharado. Nesta nova casa foi onde naceron os meus outros irmáns asistidos pola mesma comadroa". Despois comenta os seus días de escola.
Tamén lembro eu cando comecei a ir á escola. Mandáronme á escola pública, alá aprendéronme a miñas primeiras letras e números. Lembro que nos facían pór de pé e cantar o “Cara ao Sol”, e como eu e algúns -poucos- nos negabamos, facíanos poñer a man e cunha vimbia, unhas veces, e outras cunha regra, dábanos, o mestre, ata que tíñamos a man inchada, e algunhas veces ata nos saía sangue, e dicía "a letra con sangue entra” e outras veces facíanos pór as uñas, colocando a punta dos dedos unidos e cara arriba, coa regra batíanos nelas -¡Viamos as estrelas!-, pero como eramos máis teimudos ca mulas -e como oíamos na casa, desde pequeniños o que estaban a facer e fixeran os falanxistas- seguiámonos negando a cantar. Daquela, aborrecido de baternos, saía á leira -unha horta que tiña a escola batida a un lateral e onde había un pequeno váter -e traía areas grosas, mandábanos remangar o pantalón e facíanos pór de xeonllos encima das areas que esparexera con anterioridade no chan. Dicíanos que estendésemos os brazos e púñanos en cada man uns libros grosos e así nos tiña un bo pouco, á parte de castigarnos sen recreo e sen o vaso de leite, -daquela no recreo daban un vaso de leite, que facían con po e repartían entre os alumnos-. Cando saíamos ao mediodía da escola, iamos a xogar ao fútbol á Centeeira e xogando esqueciámonos de xantar, estaba o Piruli, o Adolfo, o Fito, o Carlos, ... Meu pai asubiábame para que fosemos comer e miña mai chamábame a berros, pero eu seguía xogando, o fútbol era a miña maior diversión, ata que meu pai, canso de esperar, apañaba o cinto e víñame buscar. Cando o vía vir co cinto na man, corría que mas pelaba para casa e agachábame detrás de miña mai, ata que a meu pai lle pasase o enfado. Polas tardes volviamos á escola e ao escurecer, no tempo dos cocos -cabazas grandes que sementaban para lle dar cocidas aos cochos-, iamos ao Campo de dona Inocencia, roubabamos unha, cortábomola pola parte do carozo, baleirabámola por dentro, faciámoslle uns buracos en forma de ollos, nariz e boca e nesta puñámoslle uns anacos de paíños que simulaban os dentes, e despois colocabámola nun dos muros do cemiterio cunha candea acendida dentro e rodeada na parte de abaixo por un anaco de saba branca. Este conxunto a verdade é que semellaba unha fantasma coa súa caveira luminosa, co que tentábamos aterrecer á xente que pasaba por alá, hai que pensar que naquela época non estaban iluminadas as rúas e que o cemiterio ficaba solitario e a certa distancia das casas da rúa do Carme e polo outro lado das do Cacharado, en medio daquela escuridade total, a verdade é que a "caveira", como nós lle chamabamos, impuña respecto”.
Escola e trastadas
Decía meu pai que: “Pasado o tempo, os meus pais leváronme para outra escola, cuxo mestre nacera en Cangas e vivía no primeiro andar da nosa casa, nesa escola é onde aprendín moitas cousas e onde pasei os mellores tempos dos meus primeiros estudios, posto que este mestre sabia crear un clima de camaradería que convidaba a sentir ganas de aprender e asistir á escola. Aínda que non podía evitar que seguisemos facendo trasnadas.
Tamén meu pai me contaba outras travesuras: “Iamos roubar froita ao monte do "Cabra", metiámonos coas “Pinchamonas” e outras cousiñas semellantes. Nunha ocasión collín a bicicleta, que era pequena, de piñón fixo e rodas macizas, montei á miña irmanciña coma un paquete, e leveina pola estrada de Paredes, unha baixada empinada que vai desde o Cacharado ata a dita parroquia de Paredes, e caemos -ela ficou sen sentido, pensei que a matase-. Miña nai, cando o soubo, veu correndo e berrando. Se non escapo non sei qué pasaría. Outra vez tirei ao meu irmán pequeno desde o muro da Clemencia do Cacharado, caeu mal -fora sen querer, como todo o que facía porque estabamos a xogar -claro que el era tan pequeniño que necesitou da miña axuda para subir ao muro e entón como non tiña o equilibrio suficiente non se sostivo, caeu de cabeza e tamén perdeu o coñecemento por uns minutos. Á parte da escandalosa perda de sangue que lle brotaba a través do enchoupado pelo. Ese día non me salvou ninguén e meus pais recibíronme cunha soberana malleira. Lembro outro día xogando na leira que tíñamos na parte traseira da casa, co meu irmán, o que me segue, acendín unha fogueira dentro dun grande bidón e puxémonos a xogar, correndo ó redor, dando berros coma os indios. Sen querer empurrei o bidón con tan mala sorte que lle caeu encima ao meu irmán, queimouse e cortou un brazo -tivéronlle que dar doce puntos-. Ese día non o esquecerei xamais por razóns obvias. A este irmán meu a verdade é que lle tocaban todas. Unha noite púxose enfermo e levárono ao médico de cabeceira da aldea, auscultouno e receitoulle un xarope e uns bafos feitos con eucalipto, pero no transcurso da noite empeorou, non podía respirar, subíase pola parede traseira da cama, rabuñándoa, e comezou a pórse negro, abafaba. Meus pais chamaron inmediatamente ao taxista "O Pantomima", e levárono urxente a Vigo -o de urxente é un dicir porque aqueles coches non andaban máis que a trinta por hora e a estrada, se se lle podía chamar así, era desastrosa -á clínica do Doutor Fariña, que tan pronto como o viu o fixo pasar ao quirófano para efectuarlle unha traqueotomía, así como ía, non lle inxectaron anestesia nin nada semellante. Salvárono de milagre, tiña difteria e os bafos que lle receitara Don Adolfo o que fixeron foi empeorar o proceso. Meus pais estiveron varios días ao seu lado, sen durmir, e nós, un tanto desconsolados, estivemos atendidos por unha veciña, a que fora a nosa comadroa, a señora Exclavitud.
Falecemento do meu biasavó e a súa carnicería
O meu pai levou un grande desgusto: "Lembro cando morreu o avó. Eu, como todos os días, fun visitalo e meus tíos non me deixaron entrar na casa. Miña nai non me deixou saír nuns días, pasados estes, como non o vía, pregunteille por el e díxome que fora facer unha longa viaxe, isto magooume moito porque pensaba que non me quería tanto como eu cría, estaba moi unido a el, por non terse despedido, isto foi un trauma para min, ata que souben que morrera e daquela chorei e chorei... . O mundo víñaseme encima, non estaba afeito a perder unha persoa tan querida, polo que non lograba, ou non quería, aceptalo e acostumarme a vivir con esa realidade. Inventábame un mundo onde estaría o avó facendo as cousas que nós faciamos, lembraba detalles, porque o avó tiña na carnicería un grande espello fronte ao mostrador e como un día mentres cortaba a carne, de costas ao cliente, nun grande cepo de madeira, unha clienta lle apañou un anaco e o meteuno no bolso, o meu avó, que a viu polo espello, seguiu atendéndoa e cando a señora lle pediu a conta, lle dixo "tanto de costeletas, tanto de carne de cocido... e tanto do cacho de carne que gardou no bolso". "Pero señor Evaristo, que así se chamaba o meu avó, cómo di iso" "Porque, filla miña, vinte polo espello". Estes e outras lembranzas seguiron comigo moito tempo".
Emigración dos seus pais
Os meus avós emigraron e así mo conta meu pai:"Meu pai por ter feito unhas protestas no barco –e iso que foi fóra de España e o barco era Inglés -foi despedido, así pasou moito tempo connosco. Montou un bar, tenda e restaurante no baixo da casa e diso viviamos -aínda que só facía negocio os días de feira (dous ao mes). Ata que lle apareceu un traballo no estranxeiro e levou á miña nai. A nós deixáronnos cunha tía en Parada. Case non tiñamos diñeiro e a nosa alimentación fundamentalmente se baseaba en productos extraídos do campo e só mudabamos de alimentación cando iamos á feira a vender froitas, hortalizas, polos, ovos, etc., para mercar peixe, aceite, velas ou carburo -non tíñamos electricidade na casa -, mistos, chocolate e algún óso de vaca para facer o caldo".
Erguiámonos ás 6 da mañá para axudar á tía, acomodabamos o gando, ás 7,45 almorzabamos, os máis pequenos unha cunca de papas de fariña milla e eu e a tía unha copa de augardente -para matar o bichiño- e un anaco de bica, que como sabes é un pan feito de fariña milla e cocido na lareira contra unha pedra vertical. Logo iamos á escola do Feirón, que ficaba a tres quilómetros, andando polos atallos e calzadas antigas. Na escola, como eu era o que máis sabía, cando non viña o mestre, era o que daba as clases. Pola tarde botabamos o gando ou axudabamos nas labores do campo. Cando iamos co gando xuntabámonos co Rincón, co Xosé Antonio da Leonisa e coa Dores -a súa irmá- e mentres pacía o gando, nós xogabamos polo monte. Os domingos, como non había escola, iamos co gando pola mañá e bañabámonos no río, nun pozo grande que había ao lado da ponte que vai para San Martiño. Este pozo tiña dúas partes; unha areosa e a outra de lodo Na lodosa había cobras de auga, por iso procurabamos non facer pé nesa parte, algúns días estaba o monte cuberto de xeada, pero nós bañabámonos o mesmo e mentres estabamos na auga resistiamos perfectamente o frío, pero ao saír, como non tíñamos toalla para secarmos, tíñamos que estar a saltar aterecendo enriba das laxas - grandes penas do río- ata que secabamos para poder vestirnos.
O Seminario, regreso e morte do meu pai. Instalación en Vigo
Outro dos grandes desgustos do meu pai foi a morte de meu avó. Antes houbo un cambio de vida, contoume que: “Pasado un tempo meus pais comezaron a mandar diñeiro e como dicían que eu era moi listo e que era unha mágoa que non estudase, o cura -don Xosé- levoume ao seminario, alí fixéronme un exame de ingreso e aprobeino cun 8,5. Co novo curso internáronme e comecei en 1º de bacharelato. Todo foi ben, tiña unha fe tola, soñaba con que se me aparecía a Virxe, con poder pór pronto a sotana e irme de misioneiro salvar almas... Ese curso acabeino con matrículas de honra e concedéronme unha beca. Don Manuel, o cura profesor de Matemáticas, dicía que eu era un cerebro e que se só me daba un 10 era porque non había nota maior. No segundo ano seguín estudando con entusiasmo, pero fixen amizade cuns seminaristas maiores ca min, que lles gustaba fumar e que me fixeron a proposición de que lles mercase tabaco na rúa. Como do seminario non se podía saír, amañei de facer amizade coas fillas do Comandante da Mariña -que tiñan o chalé pola parte de abaixo do seminario, facendo linde co campo de balonmán. Propúxenlles que me mercasen o tabaco -Ideais e Peninsulares- e mo pasasen polo enreixado que separaba dito campo do seu chalé. Traíanme o tabaco e eu vendíallelo, por cigarros, aos maiores. Como estaba a gañar moito diñeiro e para as compensar pola compra, díxenlles que, se seguían así, os domingos as convidaría ao cine. O malo é que non deixaban saír sen a visita dun familiar, entón pensei que se falaban coa súa criada e se facía pasar por familiar meu, podía saír todos os domingos e cumprir a miña promesa. E así o fixemos, levábaas ao cine, comiamos manises e caramelos, etc. Eu seguía estudando, xogando ao fútbol e “comerciando”. No fútbol cheguei a xogar na equipo titular do Seminario, con Mandado, Páramos, Montes e outros bos futbolistas cobizados por equipos como o Ourense -que daquela estaba en Segunda División-. Pero claro, algún día tíñanse que decatar do meu negocio. E decatáronse. Chamoume o Rector ao despacho e díxome que como cría que tiña máis vocación de comerciante que de sacerdote, que era mellor que me fose pola miña conta para non pólo no dilema de me expulsar, cousa que me podía prexudicar nun futuro. E desa forma chegamos ao acordo de que acabado o curso non continuaría. Funme a Parada e ao pouco tempo tornaron meus pais, meu pai, que viña moi enfermo trasladárono ao Hospital Xeral de Vigo. Ao pouco tempo morreu e ficamos sen pai e sen o diñeiro -gastárano en médicos- que aforraran no estranxeiro. Miña nai quixo amañar unha pensión, pero resultáballe difícil e entre viaxes á Seguridade Social e “propinas” ás persoas que dicían estar amañándolla, ía quedando sen o pouco que tiña. Entón alugou o baixo e algún andar da casa do Cacharado, pero como meu pai deixara unha débeda de 96.000 pesetas máis os intereses xerados e non había diñeiro -miña nai soa e nós pequenos-, embargáronlla dunha forma, que, aínda hoxe que o lembro, foi moi rara. Outra vez atopámonos sen nada e en Parada. Como estabamos a pasar fame, miña nai vendeu as ovellas e as pitas e con ese pouco diñeiro e con catro fillos pequenos a costas foise a Vigo onde alugou un baixo pequeniño, que acondicionou como vivenda. Empregouse como cociñeira -cociñaba moi ben- e a min meteume de pinche -fregar pratos e limpar a cociña, etc.-, buscoume unha praza no nocturno do Instituto e aos meus irmáns unha escola agás a miña irmá, que foi ao colexio Mariano. Así foi transcorrendo a miña vida entre traballo e estudios e algunha que outra vez metido en grupos políticos que operaban na clandestinidade.
A serpe e o anano
Breogán, que me convidou a quedarme uns días na súa casa, despois de relatarme estas lembranzas, quedou pensativo e lembrou que lle faltaban poucos días para decidir se iría á cita co anano, que a diferencia doutros non semellaba desconfiado nin burlón, nin se empoleiraba, nin se puxo nun nivel máis alto para non semellar tan pequeno e ademais a súa voz era normal como a nosa, o que lle daba un grao de confianza. Andaba nestas cavilacións cando de repente tocaron as doce da noite nun reloxo de parede feito de madeira e coa esfera de nácara branca. Nese momento, como acordando dun soño, ergueuse con grande axilidade e dirixíndose á artesa, abriuna para quitar un anaco de touciño e uns ovos que depositou nunha tixela negra pola tisnada que se lle foi acumulando ao longo do tempo e cun rabo extremadamente longo. Esa sería a nosa cea. Despois de cear e no banco da lareira, ao calor dun espléndido lume, serviu uns cafés negros, fumegantes, e díxome que algúns tesouros que gardaban os ananos son froito dun grande roubo que houbo en Roma, pero que o tesouro ao que se refería este non estaba gardado polo anano, senón por unha enorme serpente, polo que non podía ser parte dese roubo e que isto o facía cavilar máis e preguntarse ¿de ónde procedería?, en certo modo esta pregunta animábao a asistir ao encontro.
Regreso a aldea do seu pai
Breogán, que nacera en Vigo, aínda que, como di el para xustificar vivir neste poboado: “a cabra tira ao monte, á orixe dos teus devanceiros”, era, segundo o horóscopo celta que me relatou e que toma nome de árbores, Salgueiro, e unha das características deste signo é observar, segundo os antigos druídas, os avances da súa raza, por iso toma, con exactitude meticulosa, nota de todo o que lle contaron seus pais, seus avós, etc. Así me dá a coñecer o horóscopo e cóntame que os nacidos en marzo son Maceira, en abril Álamo, en maio Abeleira, en xuño Alcipreste ou Teixo, en xullo Piñeiro, en agosto Carballo, en setembro Cedro, en outubro Figueira, en novembro Bidueiro, en decembro Pexegueiro, en xaneiro volve o Salgueiro. A vida de Breogán transcorre desde pequeno en colexios, facendo deporte e estudiando ata que, ao frecuentar ambientes naturalistas decide marchar a unha vella casa de pedra que pertencía á familia. Adáptase perfectamente ao medio e comeza a vivir do campo, coas pitas, ovellas, etc., que cría e da caza á que se dedica. Utiliza o arco, se cadra por frecuentar con asiduidade ambientes naturalistas e ser contrario ás armas de fogo e a todo o que dunha forma ou outra produza contaminación. Estamos ante este singular caso, o de Breogán, que desde os trinta anos deixou de vivir na grande cidade, o seu Vigo natal, aínda que o leva no máis profundo do seu corazón, para se trasladar a este pequeno lugar dunha aldea noutros tempos denominada San Martiño de Ladróns. Cando seu pai lle refería as súas lembranzas das tardes de sol en outono, vendo caer as follas castañas e amarelas das videiras da parra que cubría o alto da entrada, non se imaxinaba a tremenda beleza, nin a satisfacción de observar, sen que ninguén che mida o tempo nin o ritmo da túa vida. E de pronto dixo como se recitase a alguén: “Semella que todo dorme baixo o silencio luminoso dunha noite serena. O resplandor dos raios lunares tapizan a natureza con tons plácidos francamente optimistas, cal exhalación nívea dunha felicidade plena. A distancia óese a enxebre dozura dun canto de paxaros que vén de entre o arboredo. O ambiente voa pausado ofrecendo a infantil caricia dun cándido perfume. Paz e amor viven eternamente ao conxuro sublime da noite preñada de etéreos ilusións”.
Eu quixera ser pintor ou poeta para levar á tea e dicir con poesías as cousas que levo no meu peito.
"Aló na distancia remota o perfil pardo dunha montaña que se perde no horizonte entre abruptos quebradizos e punzantes montículos fachendosos. Aquí múltiples piñeiros e eucaliptos érguense soberanos debuxando unha traxectoria rectilínea, coa copa da súa testa alta, fachendosa, absorbendo do inmenso ubre a saiba, a vida, aí onde os seus irmáns tamén vexetan. E todos medran ledos. E admiran a súa estética porque verdadeiramente son elegantes. Seica calquera grilo os chame presumidos. ¡Cantos anos vivindo xuntos! ¡Que magnífico aspecto teñen! Causa xenio velos así de alegres, hercúleos e sorrindo a todo”. “Escóitanse, máis aló, a alegría musical das augas que se esvaran cantareiras da cuíña por entre o escarpado leito áspero. Aproveitamos este momento porque mañá, se cadra, a ameaza avesía e lúgubre duns neboeiros, frecuentes por estes lares, porá sobre a harmonía optimista deste espectáculo unha cor moura e triste, impregnado de iracundas ameazas, porque cando o vento ruxe furibundo e do ceo se precipitan enxurradas de auga toda esta marabilla troca”.
Descripción de Vigo e a súa ría
Logo fálame de ter certa contradición entre o presente e o pasado. Aínda que en moitas ocasións se atopaba cunha loita interna enfrontando a súa actual vida na aldea co seu pasado na cidade e era neses momentos cando lembraba que Vigo, xeograficamente, dominaba a maior parte dunha fermosa ría, que posúe na súa entrada a modo de porta tres paradisíacas illas -As Cíes-. Esta cidade, nacida no Berbés, converteuse na cidade máis importante e puxante de Galicia. No Casco Vello naceu a cidade moderna, -O Berbés e Barrio do Cura-, froito da actividade pesqueira e portuaria. O Casco Vello habitado fundamentalmente por mariñeiros e pescadores, é un dos barrios máis coñecidos e tradicionais da cidade. Actividades pesqueiras, A Pedra, a rúa dos Cestoeiros, a rúa Real, onde estivo o primeiro goberno político da Provincia de Vigo no trienio liberal, na Casa de Araúxo. Na casa contigua viviu e tivo o seu estudio o pintor Diego de Xiráldez, máis arriba está o predio onde se publicou o primeiro libro de Rosalía de Castro, a Colexiata, de estilo neoclásico, a Praza da Constitución, a Praza da Princesa, a Praza de Almeida, -unha das máis antigas da cidade coñecida anteriormente por Praza das Cebolas- e, se subimos ao Paseo de Afonso XII, atopamos a Oliveira, o símbolo da cidade. E esa porta que mencionaba, as illas Cíes, é un arquipélago formado por tres grandes illas que posúen un relevo variado onde se combinan elevados cumes con rochosos acantilados e longos areais. Debido ao seu benigno clima desenvólvese unha rica fauna e flora. Os fondos submariños, constituídos por un vasto ecosistema mariño no que destacan espectaculares bosques de algas pardas, no que habita unha grande variedade de especies.
A beleza destas illas era apreciada xa antigamente por romanos, piratas, árabes, nórdicos ou o mesmísimo Drake, que as consideraban lugar idóneo para fondear, descansar ou establecerse durante un tempo, como o demostran os numerosos restos arqueolóxicos atopados na zona.
Lembraba tamén os seus paseos diarios por diante dos edificios de pedra, solemnes. Dos que o paso do tempo converte en antigos pero non vellos -os que quedan porque “o progreso” acabou con moitos deles-.
Evocaba con tristura -da que pronto se repuña- os camiños da súa nenez e mocidade. Con só pronunciar os seus nomes, semelláballe volver a sentir o pulso do tempo que pasou, e revivilo como se abrise o libro da súa memoria no que gardaba os seus máis íntimos recordos. Aínda ao cabo dos anos os recordos de tan fermosas vivencias adoitan poboar algunhas noites de longa soidade.
O imaxinario zoo máxico
Sirvíu unhas copas de licor café, fruncíu o ceño coma que cabila en algo importante e permaneceu así durante longo tempo.
Breogán, que desde pequeno escoitara milleiros de historias sobre tesouros agachados en castros, en covas, en lagos, soterrados en diversos lugares e gardados por ananos, mouros, cobras e xigantes, estaba tentado a asistir ao encontro co anano e a investir o tesouro en rehabilitar ese zoo máxico como parque de atraccións que lle dese vida á vella cidade.
O gato Zenón e o can Troy
Era noite. A lúa, redonda, chea, relucía por riba nosa. Ao lado, deitado e arquexante, o seu can -Troy- que tornara, como puido, dunha longa carreira detrás do gato, -Zenón-, que cando percibía que podía ser cazado e despois de cansar a Troy, subía a unha árbore e observábao burlón mentres este ampeando e case sen voz tentaba quitar algún ladrido que máis semellaban queixas agudas. Agora descansa, que xa acabou a correría, e Zenón non baixará ata ben entrada a noite e iso sempre que crea que non hai perigo inminente. Troy é un can intelixente se exceptuamos as inútiles e esgotadoras carreiras que bota detrás de Zenón. Como garda é dos mellores e cando te observa, cos seus ollos negros, fixos e abertos coma pratos, semella que che le o pensamento. De pequeno, vouche contar unha anécdota, colleume unha bolsa onde acababa de meter os ovos que recollera no galiñeiro e escapou con ela. Como a bolsa tiña un pequeno buraco íanlle caendo os ovos un a un polo campo e a certa distancia entre eles. Cando lle quixen botar man, correndo detrás del e chamándoo para lle aprender que iso non se facía, meteuse no buraco da parede que dá á bodega e, se metía o brazo coa intención de atrapalo, desde a parte de afora, metíase na bodega e, se ía pola bodega, saía ao resío e así me tivo ata que desistín da operación. Ao día seguinte sabía que xa me pasara o mal humor e achegábase ladrando e movendo o rabo.
O conto “Albino”
Breogán ergueuse e púxose a acomodar os animais e a realizar os últimos traballos. Unha vez acabados, entrou na cociña e acomodouse no banco, recostou a cabeza e estendeu os pés cara o reconfortante lume da lareira que resplandecía en toda a cociña coa axuda dos raios de lúa que entraban a través dunha tella de cristal que había no teito. Tras un breve descanso apurou o pouco licor que lle quedaba na copa. A inquedanza o embargaba de tal forma que pasou grande parte da noite sen pegar ollo e contándome contos e historias ata altas horas da madrugada. Díxome que cando era neno escribira varios contos e poesías e, sen máis, comezou a relatarme o que dixo ser o seu primeiro conto, que se titulaba Albino e o seu tesouro: “Albino é un home á antiga, cuns costumes moi arraigados. A súa cara reflicte a vida que levou de mozo: traballador incansable, de xenio indomable, teimudo, falador, cunha grande imaxinación... Non vive só, está acompañado polas súas amigas as ovellas -14 en total-, para el son a súa familia. Como ben di: “¡Só lles falta falar!”
Vive nunha pequena casa, en medio do monte, na Parroquia de Parada. A súa casa está a cair. Na parte de abaixo garda os utensilios de labranza, en riba está dividida en dúas follas por un tabique de madeira medio podre. Á dereita está a cociña. O andar é de madeira recuberto cunhas lousas brancas e negras. Na esquina unha lareira e nun curruncho da mesma os restos dun forno de cocer pan. O que máis me chama a atención da súa casa é que non ten cheminea, o fume sae polas paredes e escapa entre as tellas. Non ten auga, ten que traela da fonte nun balde todos os días. Á esquerda está o cuarto onde dorme. O andar é tamén de madeira e está algo podre. Só ten unha cama e un baúl arrimado á parede.
Un día que nos convidou á súa casa, cando todos estabamos sentados nun banco xunto á lareira, ergueuse e silenciosamente, sen cruzar unha soa palabra, foise ao seu cuarto. Puidemos ver como con dificultade abría o baúl e de entre as roupas vellas quitaba unha pequena caixa. Entón volveu e sentou ao noso lado sen quitar ollo daquela caixiña. Era unha caixa de madeira tallada, amarrada cun cordel, que semellaba conter algo de moito valor para el. ¿Que misterio gardaba aquela pequena caixa?
Así que comecei a tirarlle da lingua con pequenas preguntas, para ver se me dicía o seu contido. De repente ergueu a cabeza e coa súa peculiar forma de falar, con palabras entrecortadas como se lembrara tempos remotos, comezou o seu relato:
A viaxe a Venezuela do relato do conto de Albino
“Nunha viaxe que fixen a Venezuela, polos anos 30, movido pola idea de atopar un tesouro que o meu pai -ao morrer- me fixo coñecer, vivín unha experiencia realmente asombrosa. Logo dunha travesía en barco que durou case 20 días, xa en terra, dirixinme ao Amazonas. Como non atopei nada mellor para a viaxe, aluguei un burro e unha egua. Se a viaxe en barco me semellara horrible, esta aventura non foi mellor. Unha vez na aldea contactei con dúas persoas que co meu pai foron quen tentaron nos seus tempos de mozos achar tal fabuloso tesouro. Así que xunto a eles me dirixín ao río Orinoco, coa firme idea de dar con el.
Moviámonos velozmente sobre as súas augas nunha pequena canoa que alugaramos. Estaba feita con xuncos e atada a man, daba sensación de firmeza e seguridade. Navegabamos sen ningún problema. Transcorreran catro horas da nosa saída, cando vimos que algo se dirixía cara nós. Cremos que era un caimán, pois nesa zona abondaban. Cando estaba preto puidemos ver que se trataba dunha madeira oca e que no seu interior había algo. Tentamos achegarnos a ela, pero nese momento a canoa envorcou e caemos á auga. Tivemos que nadar cara á beira. Unha vez alí non puidemos facer nada por saber o contido daquela misteriosa caixa que ía dentro do oco da madeira.
Atopámonos no medio da selva, sen provisións, sen nada e sen idea de onde estabamos. Decidimos seguir o leito do río, cara o mesmo sitio de onde viñamos. Debido á irregularidade do terreo tivemos que internarnos na selva. Cada vez estabamos máis perdidos. Estábase a facer de noite e non sabiamos qué facer. Subimos ao alto dunha árbore pois tiñamos medo aos animais que podían andar por alí. Non puidemos durmir. Escoitábanse berros, ouveos, cantos estarrecedores... De día camiñamos sen rumbo. Ao cabo dun pouco puidemos ver que saía de entre as árbores, ao lonxe, un fino fío de fume, e corremos cara aló. Achegámonos con precaución, pois non sabiamos quén poderían ser. Era unha tribo de indíxenas. Cando entramos no poboado, nenos e mulleres corrían berrando na súa lingua. Un home moreno, alto e robusto que levaba na cabeza unha coroa de plumas e a cara pintada con cores vermellos e negros, con voz rouca e na súa lingua díxonos algo que soaba a: “euq siereuq ed sortoson”. Explicámoslle que non o entendiamos. Deu a volta e camiñou cara unha pequena choza que estaba ao fondo do poboado. Entrou nela e ao cabo dun pouco saíu cunha persoa que semellaba quitada dun cómic. Era un home baixiño, gordo, moreno, co pelo roxo, un longo nariz, pequenos ollos e cun xeito gracioso. A nosa sorpresa foi cando nos dixo: “Benvidos á tribo dos guayanami, chámome Rodrigo”. A nosa alegría foi enorme, por fin atopabamos a alguén con quen poder falar. Rodrigo contounos como chegara á tribo, o contento que nela se atopaba e como todos crían que era o fillo do sol.
Foron pasando os días e pouco a pouco iamos familiarizándonos con aquela xente. Eran extraordinarios, aceptáronnos como a uns máis da tribo. Nada nos faltaba. Un bo día pensamos que xa era hora de realizar o noso soño, ¡atopar o tesouro! Así que lle contamos a Rodrigo todo o que sabiamos e pedímoslle axuda. Este contounos que non existía tal tesouro, que o poboado era este, onde nos atopabamos e que todo era unha lenda. O noso esmorecemento era absoluto, unha viaxe tan longa, tantas mágoas pasadas, para nada. Así que decidimos volver á aldea. Rodrigo e o xefe indio acompañáronnos ata a beira do río, déronnos unha canoa e na súa lingua desexáronnos boa viaxe. Navegando polo río, camiño á aldea, volvemos atoparnos co madeiro e esta vez si puidemos recollelo. No seu interior atopábase unha pequena caixa tamén de madeira.
E así, querido Breogán, é como acabou esta aventura miña.
O lume apagárase, o gato, que se incorporara a borralla, xacía durmido, só eu me mantiña atento á historia. Continuou dicindo que: “Albino ficou calado e a súa ollada semellaba perdida. A súa historia estaba ben, pero, ¿que contiña a pequena caixa que sostiña entre as súas mans? As miñas ganas de saber qué contiña aquela caixa medraban cada segundo, eran tan grandes como agora son as túas, pero non sabia cómo preguntarlle se aquela era a caixa que estaba dentro do madeiro e pedirlle que a abrise para ver o seu contido. Despois dun longo período de silencio olloume, abriu a caixa e dela quitou un mapa e unha carta, que estaba amarelecida polo paso do tempo, onde explicaba un tal Alonso o lugar exacto do poboado e como atopara naquelas xentes un verdadeiro tesouro. Coa súa voz entrecortada díxome:”Breogán, filliño, non hai maior tesouro que un bo amigo”.
Rendido encamiñouse ao seu cuarto, necesitaba descansar por se ao día seguinte tomaba a decisión de acudir á peculiar cita co anano. Mentres estaba deitado, antes de que o soño se apoderase del, pensou en alto: “Mañá será un grande día, un día axitado e non terei tranquilidade ata que me atope no castro co anano”.
Á mañá seguinte e despois de almorzar un tanto responsabilizado, tenso ou asustado, despediuse de min: “Querido amigo, ata a próxima vez, espero que me visites, seguiremos falando de soños, contos e historias”. Outra vez volvía atoparse só. Asomouse á fiestra e viume marchar mentres axitaba a súa man en sinal de despedida. Pechou a porta e encamiñouse ás cortes, abriu as portas e antes de entrar nelas, volveu a vista atrás botando unha última ollada á miña silueta que se difuminaba ao lonxe, ao fondo do camiño.
Sacou o gando e levouno cara ao Campo de Abaixo, mentres que o can saltaba ao seu lado, a fría brisa da mañá batíalle na cara e, sobre todo, nas orellas e as mans.
Pensou que todos os homes, e sobre todo cando son nenos, teñen os seus soños, o del nestes momentos era reencontrarse co anano. O día foi pasando, chegou a escuridade, comezou a noite, faltaba pouco tempo e o corazón latexáballe máis rápido do normal. ¡Estaba nervioso! ¡Emocionábase! Mentres as súas mans apertaban con forza o caxato que usaba para gardar o gando. Así pasou o tempo.
Chegou a hora de partir, ¡que difícil! Facíaselle difícil acudir á cita. Demorábase contemplando a preciosa paisaxe que formaban os verdes campos e o variado arborado que rodeaba a súa casa, bañados por un potente luar. Saíu ao camiño e comezou a percorrelo unha vez máis, guiado polo costume e a memoria, posto que a súa cabeza ía ocupada noutros pensamentos.
De pronto necesitou moderar o paso e fornecerse de osíxeno. Respirou tranquila e profundamente. Ao lonxe, ao final do angosto camiño, puido albiscar a difuminada figura da Cidade e conforme avanzaba polo carreiro que penetraba na mesma viu como no centro, ao pé da fonte se debuxaba a silueta inconfundible do anano que o esperaba. No silencio inquietante que se respiraba, puido escoitar a voz coñecida do anano, que semellaba un gardián da cidade, agora firme, altivo, coa cabeza moi alta -cando o observaba desde a fonte-, como algo fóra do tempo e do espacio: “O que queiras atoparalo, aínda que non saibas de qué tesouro se trata, na Cova do Regueiro dirás as palabras Tesouro do mouro, ábrete xa. A serpente permitirache o paso e o cofre abrirase".
Estaba maxinando cál sería o tesouro que gardaban na cova desvelada, cando comprobou que o anano desaparecera. Sentiu unha sensación estraña que lle producía esa cidade abandonada e a soidade repentina que o embargaba. Abríronse as cinco portas que daban ao zoo e os animaliños convertéronse en ananiños moi ben ataviados que lle dixeron: “Mentres haxa persoas coma ti e nenos que crean nos soños e nas historias esta cidade e a súa aldea non desaparecerán xamais”.
Pensou que en calquera caso era igual. Na vida tiña feito e atopado o que quería, aínda que non soubese nunca o que contiña ese tesouro. Pero a proba que lle fixeron pasar e, ante as dúbidas de acudir á cita, o ter cumprido coa súa palabra e presentarse enchíano de satisfacción.
Tiña que irse, non se sentía cómodo alá, pensaba en cándo me vería de novo e qué historias lle acontecerían nese tempo, para poder contarmas.
Comezaban as primeiras luces do alba cando chegou á súa casa, deitouse e o pouquiño que quedaba da noite durmiuno tranquilo.
martes, 1 de junio de 2010
Suscribirse a:
Entradas (Atom)